اولتیماتوم ایران به تحرکات مرزی طالبان

بورسان- شکوفه‌ حبیب‌زاده : پس از استقرار حکومت امارت اسلامی در افغانستان و سرپرستی موقت طالبان بر این کشور، ایران تلاش کرد تا فضای دو کشور را از هرگونه التهاب به دور نگه دارد. فارغ از نقدهای کلی که به تعامل بین ایران و طالبان ازسوی کارشناسان وارد شد، مقامات سعی می‌کردند که حضور طالبان به‌عنوان گروهی که دست به حملات انتحاری می‌زنند و ناامنی‌های بسیاری را در سال‌های گذشته در مرزهای جنوب شرقی کشور به وجود آورده بودند، مدارا کنند. با این حال، گویا این مدارا از زمان تسلط طالبان بر افغانستان در مردادماه ۱۴۰۰، کم‌کم تبدیل به نگرانی می‌شود. آمادگی ارتش برای مراقبت از تحرکات مرزی طالبان

تنش مرزبانی ایران و طالبان در مرز اسلام‌قلعه

درگیری مرزداران ایران با طالبان که گفته می‌‌شود دانش کافی در مورد مرزبندی با ایران ندارند، بازمهم تکرار شد. این‌بار نه در مرز میلک سیستان، بلکه در مرز دوغارون در خراسان جنوبی. خویشتن‌داری ایران اما به نظر می‌رسد کمتر شده و نسبت به این نوع برخورد امارت اسلامی واکنش دارد.

سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت خارجه ایران امروز در کلامی که تلاش می‌شد بازهم ملاحظات را حفظ کند، اما در عین حال یادآوری کند که «تکرار نکنید»، در این باره گفت: «مرزداران غیور ما در مرزهای ایران و افغانستان به جهت اوضاع داخلی افغانستان و ناآشنایی احتمالی برخی از مأمورین مرزی که هیأت حاکمه سرپرستی افغانستان در مرزهای ایران مستقر کرده، با خویشتن‌داری امروز رفتار کردند. مرزداران غیور ما مأموریت و دستور دارند که از هرگونه تردد غیرقانونی توسط هر کسی جلوگیری کنند. ما همواره آمادگی داشتیم و بازهم برای اینکه تعلیم‌های لازم را به مأمورین جدید درخصوص شناسایی نقاط مرزی و رفتار حرفه‌ای در مرزها اعلام آمادگی می‌کنیم. تکرار این موضوعات جای نگرانی جدی دارد و ما این موضوع را از طرق مختلف به هیأت حاکمه سرپرستی افغانستان اعلام کردیم و امیدواریم این خویشتن‌داری باعث سوءبرداشت طرف مقابل نشده باشد.»

دو روز قبل، در پی بروز اختلاف میان مرزبانان ایرانی با نیروهای طالبان در مرزهای شرقی با افغانستان، مرز دوغارون موقتاً مسدود شد. ماجراها از اقدام طالبان برای جاده‌سازی در نزدیکی مرز آغاز شده بود و با بالا گرفت تنش بین طرفین، در راستای حفظ امنیت، محموله‌های مختلف به‌ویژه سوخت در مرز دوغارون به پارکینگ‌ها با فاصله امن از مرز منتقل شده بودند و خدمات گمرکی در مرز دوغارون به صورت موقت قطع شده بود که پس از گفت‌وگو بین مرزبانی ایران و هیأت تحقیقات طالبان، برطرف شد.

ماجرای نیمروز یک

این ماجرا البته در شکل دیگری در مرزهای میلک با طالبان تکرار شده بود. روز چهارشنبه ۱۰ آذر هم اتفاقی مشابه رخ داد. وقوع درگیری مسلحانه بین قوای طالبان با نیروهای مرزبانی ایران در مرزهای شرقی کشور که حتی برخی رسانه‌ها از اشغال شماری از پاسگاه‌های مرزی ایران خبر داده‌ بودند، موضوعی که البته بعدا تکذیب شد. همه چیز با تیراندازی گروهی از جنگجویان طالبان از ولایت نیمروز به سمت گروهی از کشاورزان ایرانی آغاز شد و در نهایت به یک نبرد سنگین، اما کوتاه بین مرزبانان ایرانی در منطقه هیرمند و نیروهای طالبان در خاک افغانستان تبدیل شد. این درگیری مرزی که به تیراندازی بین طرفین کشیده شده بود در ولایت نیمروز افغانستان در مرز زابل ایران رخ داد.

خبرگزاری تسنیم، در توضیح این رویدادها، نوشته بود که «بعدازظهر چهارشنبه، در منطقه شغالک در نزدیکی ولایت نیمروز، بر سر یک سوءتفاهم مرزی، درگیری میان نیروهای مرزبانی ایران و طالبان رخ داد». تسنیم تایید کرده که پیرو این ماجرا، نیروهای طالبان به سوی نیروهای ایران شلیک کردند که با تبادل آتش نیروهای ایرانی پاسخ گرفتند.

سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت خارجه ایران، درگیری مرزی را به «اختلاف مرزی بین مرزنشینان» تقلیل داد که به گفته او، «موجب تیراندازی در حوزه مرز سیستان شد» و سرانجام با هماهنگی مرزبانان دو طرف موضوع مدیریت و پایان یافت.

ماجرای نیمروز دو

گزارش رسانه‌های افغانستان دوشنبه ۱۶ اسفند ۱۴۰۰، خبر از درگیری دوباره بین نیروهای مرزی ایران و افغان در منطقه مرزی ولایت نیمروز دادند. روزنامه اطلاعات روز در همین زمینه نوشته است که درگیری عصر روز دوشنبه، زمانی رخ داد که «ایرانی‌ها قصد لایروبی» کانال «سیخ‌سر» را داشتند، ولی نیروهای وابسته به طالبان مانع از این کار شدند و گفتند این کانال مربوط به افغانستان است. به نوشته این روزنامه، در این درگیری از سلاح سنگین استفاده شده، یک بلدوزر ایرانی آتش گرفته و «دست‌کم چهار نفر از مرزبانان ایرانی کشته شده‌اند». مقام‌های طالبان و ایران چنین خبری را تأیید نکرده‌اند.

حقابه‌ای که تأمین نشد

فارغ از دو درگیری مرزی بین ایران و طالبان، اختلافات بین دو کشور به محدوده‌های دیگر هم کشیده شد. روز 28 دی‌ماه ۱۴۰۰ حسن کاظمی‌قمی، نماینده ویژه ایران در امور افغانستان، در گفت‌وگو با فارس، اعلام کرد «بر اساس مذاکرات روزهای گذشته که میان هیئت طالبان و مقامات ایرانی در سفر امیرخان متقی صورت گرفت، امروز طالبان سد کمال‌خان را باز کرد. پیش‌بینی می‌شود تا فردا آب به مرز ایران در استان سیستان و بلوچستان برسد». پس از این اظهارات، استاندار سیستان و بلوچستان نیز بر این امر صحه گذاشت و رسیدن آب از کمال‌خان به ایران را تأیید کرد. با این حال در همان روز، مسئولین حکومتی افغانستان از جمله سخنگوی طالبان و وزیر آب و انرژی آنها، باز شدن آب به‌سوی ایران را تکذیب کردند. این رخداد، به شدت مردم محلی را برآشفته کرد. مردم سیستان در اعتراض به عدم دریافت آب از افغانستان، روز پنجم بهمن‌ماه 1400 در اطراف مرز میلک تجمع و اعتراض کردند. اعتراضی که به دلایلی نامعلوم به تنش و درگیری ختم شد و به‌شدن امنیتی شد. به دنبال این اعتراض، افغانستانی‌ها هم در مرز ایران تجمع اعتراضی کردند که این اعتراضات با شلیک هوایی طالبان خاتمه یافت، اما کماکان مشکل تأمین حقابه ایران ازسوی افغانستان به نتیجه نرسیده و طالبان از تأمین آن سربازمی‌زنند و مسیر طبیعی رودخانه هیرمند را به شوره‌زاری در افغانستان، منحرف کرده‌اند.

دستور عجیب طالبان برای تردد کامیون‌های ایرانی

در ۱۲ آبان‌ماه سال گذشته، طالبان برای کامیون‌داران ایرانی شرط گذاشت. طبق سیاست طالبان، اگر کامیون ایرانی پس از تخلیه بار خود در افغانستان زودتر از 25 روز دیگر مجددا وارد خاک افغانستان شود، مشمول جریمه می‌شد. به گفته جواد هدایتی، مدیرکل دفتر ترانزیت و حمل و نقل‌ بین‌المللی سازمان راهداری ایران، بخش دولتی و بخش خصوصی افغانستان از گذشته هم به‌شدت به دنبال این بود که سهم باری که با ناوگان افغان حمل می‌شود، افزایش یابد. این خبر تا اندازه‌ای شوک‌آور بود که به‌سرعت رایزنی در این زمینه با مسئولان طالبان آغاز و به آنها هشدار داده شد که این موضوع می‌توان روی روابط سیاسی و تجاری دو کشور اثرگذار باشد. به گفته این مقام مسئول، به دلیل مسائل امنیتی و ترسی که وجود دارد، کامیون‌های ایرانی معمولا بار را در همان محدوده مرز تخلیه می‌کنند، اما کامیون‌های افغانی وارد خاک ایران می‌شوند و تا بندرعباس و سایر مقاصد در ایران در تردد هستند. بنابراین ایران به راحتی می‌تواند اقدام متقابل را انجام دهد و دستمان برای اقدام متقابل باز است. به همین دلیل هرچند با وقفه در پذیرش به‌ویژه در مرز دوغارون، طالبان عقب‌نشینی کرد.

اختلافات گمرکی با طالبان

استقرار طالبان در مرزهای شرقی ایران، ترتیبات گمرکی بین این دو کشور را تا اندازه‌ زیادی برهم زد. به‌طوری که حس ناامنی در بین تجار سبب شد تا میزان ترانزیت کالا به افغانستان کاهش یابد و تجار ترجیح دهند، کالاها را از کامیون ایرانی به کامیون افغان منتقل کرده و مسئولیت تحویل بار به مقصد را برعهده رانندگاه افغانستانی بگذارند. همچنین براساس این تحولات، میزان صادرات ایران به افغانستان نیز با کاهش همراه شد. به گفته سخنگوی گمرک ایران، در سال گذشته 4 میلیون و 187 هزار تن کالا به ارزش یک میلیارد و 839 میلیون دلار به کشور افغانستان صادر شد که نسبت به میزان صادرات در سال 99 از لحاظ وزنی با کاهش 40 درصدی و از لحاظ ارزش با حدود 20 درصد کاهش مواجه بودیم.

زنگ هوشیاری به صدا درآمد

تکرار این اتفاقات که به نظر می‌رسد روز به روز جدی‌تر می‌شود، زنگ هشداری است که ایران در مسیر دیپلماسی با طالبان، هوشیاری بیشتری داشته باشد، چرا‌که اکنون کنترل امنیت در افغانستان برای طالبان نیز سخت شده و داعش خراسان یا به گفته برخی، شاخه حقانی طالبان (شاخه نظامی طالبان) بنا بر تأکید منابع آگاه تا نزدیکی مرزهای خراسان پیش آمده‌اند و هرگونه تنش می‌تواند عواقب امنیتی را برای ایران و افغانستان به دنبال داشته باشد.