فرصت پنهان ایران در رقابت هند و چین در آسیای مرکزی

بورسان : آسیای مرکزی اخیرا به محل رقابت دو غول آسیایی بدل شده است. هند و چین در تلاش هستند که بازار کشورها در این حوزه را در اختیار بگیرند و با اینکه دست بالا در آسیای مرکزی به سبب سرمایه‌گذاری‌های کلان پکن در این کشورها، با چین است، اما دهلی نیز بر آن است تا سهم خود را از این بازار افزایش دهد. در این میان، ایران تنها دروازه دسترسی هند به آسیای مرکزی در قالب کریدور شمال - جنوب به شمار می‌رود و کوشش برای تکمیل این کریدور در دوره پس از توافق وین و تبدیل شدن کشور به دروازه تعامل هند با آسیای مرکزی و روسیه می‌تواند به رونق اقتصاد ایران منجر شود.

نکته آن است که بندر چابهار تنها بندر اقیانوسی ایران به‌شمار می‌رود که قابلیت اتصال کشورهای جنوب شرقی آسیا به منطقه قفقاز و اوراسیا را داراست و می‌تواند شاه‌کلید این فضای جدید باشد. این بندر که نقش قابل توجهی در تکمیل کریدور شرق- غرب و همچنین شمال- جنوب دارد، به سبب صرفه بالای اقتصادی و دسترسی‌های بالایی که دارد. چنین بستری، فرصتی پنهان برای ایران است تا از رقابت دو کشور در آسیای مرکزی، بهره گرفته و هند و چین را برای سرمایه‌گذاری در چابهار و همچنین تکمیل کریدور شمال- جنوب و شرق- غرب ترغیب کند. اکنون ترانزیت کالا به اوراسیا نیازمند شبکه ریلی شرق ایران است که اکنون حلقه مفقوده آن، راه‌آهن چابهار - زاهدان است که در برخی بخش‌ها، کمترین پیشرفت فیزیکی را داشته است. ازسویی تکمیل حلقه مفقوده رشت- آستارا در کریدور شمال- جنوب نیز عجیب نیست اگر مورد استقبال هند قرار گیرد. با این حال تکمیل راه‌آهن زاهدان- چابهار به نظر با اولویت بیشتری همراه است. (در همین رابطه بخوانید: رقابت هند، چین و روسیه در دروازه ملل )

رقابت دو غول آسیایی در آسیای مرکزی

اخیرا و در آستانه سی‌امین سالگرد آغاز روابط میان چین و هند با کشورهای آسیای مرکزی، رئیس‌جمهور چین و نخست‌وزیر هند در فاصله کوتاهی از یکدیگر، نشستی با سران کشورهای آسیای مرکزی برگزار و بر اهمیت توسعه روابط با این منطقه تأکید کردند.

چین، برنده صحنه ژئواکونومیک آسیای مرکزی

براساس گزارش پایش تحولات تجارت جهانی مرکز پژوهش‌های اتاق ایران، در عرصه عمل چین آشکارا برنده صحنه ژئواکونومیک آسیای مرکزی در دوره پساجنگ سرد بوده است، اما همچنان در تلاش برای توسعه نفوذ در این منطقه است و می‌کوشد این کشورها را در حوزه نفوذ خود نگاه دارد. نگاهی به برخی آمارهای تجارت و سرمایه‌گذاری چین با این منطقه به خوبی روند رشد جایگاه ژئواکونومیک چین را نشان می‌دهد.

سرمایه‌گذاری چین در آسیای مرکزی سه برابر جهان

براساس داده‌های گمرک چین، حجم تجارت این کشور با پنج کشور آسیای مرکزی در سال ۲۰۰۱ معادل 1.5 میلیارد دلار بوده و در ۲۰ سال پس از آن، بیش از ۲۴ برابر افزایش یافته است. با توجه به اینکه تجارت چین با تمام کشورهای جهان در همین مدت، هشت برابر رشد داشته است، این رقم چشمگیر است.

ترکمنستان به لطف صادرات گاز، بیشترین افزایش تجارت با چین را بین سال‌های ۲۰۰۱ تا ۲۰۲۰ داشته است - از ۳۲.۷ میلیون دلار در سال ۲۰۰۱ به ۶.۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰، افزایش ۱۹۹ درصدی. طی همین ۲۰ سال، حجم تجارت بین ازبکستان و چین بیش از ۱۰۰ برابر افزایش یافته است، از ۵۸.۳ میلیون دلار در سال ۲۰۰۱ به ۶۶ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰.

تاجیکستان نیز رقم مشابهی دارد: از ۱۰.۷ میلیون دلار در سال ۲۰۰۱ به ۱.۰۶ میلیارد دلار افزایش در سال ۲۰۲۰ یافته است.

حجم تجارت قرقیزستان و چین بیش از ۲۳ برابر از ۱۱۸.۹ میلیون دلار در سال ۲۰۰۱ به ۲.۹ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰ افزایش یافته است و قزاقستان شاهد افزایش ۱۵ برابری بوده است - از ۱.۳ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۱ به ۲۱.۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰. چین همچنین در حال تبدیل شدن به یک مقصد مهم برای صادرات آسیای مرکزی است.

افزون بر تجارت، چین به یکی از منابع کلیدی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در اقتصادهای آسیای مرکزی تبدیل شده است که مجموع آن تا پایان سال ۲۰۲۰ به ۴۰ میلیارد دلار رسیده است. از این میان چین در قزاقستان به ۲۱.۴ میلیارد دلار، در قرقیزستان ۴۶ میلیارد دلار؛ در ازبکستان، بیش از ۱۰ میلیارد دلار و در تاجیکستان، بیش از ۳ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری کرده است. تعداد شرکت‌های چینی فعال در این منطقه در پایان سال ۲۰۲۱ به ۷۷۰۰ شرکت رسید. به‌عنوان مثال، ۲۷۰۵ شرکت چینی و ۷۹۸ سرمایه‌گذاری مشترک در قزاقستان ثبت شده است. در ازبکستان، تعداد شرکت‌های چینی) نزدیک به ۲۰۰۰ شرکت است.

رقابت نوپای هند در آسیای مرکزی با چین

البته موقعیت هند در روابط تجاری و اقتصادی با آسیای مرکزی فاصله بسیار زیادی با موقعیت چین دارد، اما این کشور می‌کوشد در رقابت با چین در این منطقه، شکاف را کاهش دهد. از همین رو در فاصله کوتاهی پس از نشست رئیس‌جمهور چین با کشورهای آسیای مرکزی، نخست‌وزیر هند در نخستین نشستی که به ابتکار دهلی شکل گرفته بود، توسعه روابط با آسیای مرکزی را یکی از اولویت‌های کلیدی سیاست خارجی و تجاری هند برشمرد و سه هدف را برای توسعه روابط با این منطقه مورد تاکید قرار داد. نخست پیشبرد همکاری متقابل به مثابه الزام امنیت و رفاه در منطقه، دوم شکل‌دهی به ساختارهای موثر همکاری و سوم تدوین نقشه راه همکاری که اتصالات زیرساختی در کانون آن باشد.

تمایل کشورهای آسیای میانه برای همکاری با هند

البته کشورهای آسیای مرکزی نیز برای ایجاد توازن در روابط با چین و روسیه تمایلی فزاینده به گسترش روابط با هند نشان داده‌اند، به‌گونه‌ای که در سال‌های اخیر روسای‌جمهور قرقیزستان و تاجیکستان هر یک ۶ سفر به هند داشته‌اند. هند خط اعتباری یک میلیارد دلاری به ازبکستان ارائه کرده است که ۴۵۰ میلیون دلار آن تاکنون هزینه شده است. کوشش‌های هند برای یافتن جای پایی در آسیای مرکزی تازه شدت یافته است، درحالی‌که چین موقعیتی تثبیت شده و بلکه مسلط در این منطقه یافته است.

ایران تنها دروازه دسترسی هند به آسیای مرکزی

نخست‌وزیر هند در این نشست بر نقش کانونی اتصالات زیرساختی در روابط هند و آسیای مرکزی تأکید کرده است. ایران تنها دروازه دسترسی هند به آسیای مرکزی در قالب کریدور شمال - جنوب است. کوشش برای تکمیل این کریدور در دوره پس از توافق وین و تبدیل شدن کشور به دروازه تعامل هند با آسیای مرکزی و روسیه قطعا منافع ملی ایران را به دنبال خواهد داشت.