درس تلخ تحریم دوران مصدق و احمدی‌نژاد برای رئیسی

بورسان، نسیم علایی: این روزها که قیمت نفت به سطوح کم‌سابقه‌ای رسیده، برخی این گمانه را مطرح می‌کنند که دنیا به نفت ایران نیاز دارد و ناگزیر به حل اختلافات خود با غرب نیست. با این حال بررسی موردی مهمترین و بزرگ‌ترین تحریم‌های نفتی ایران که جزء بزرگترین تحریم‌های تاریخ هم هستند، نشان می‌دهد در هر دوره تحریم به راحتی کسری نفت قابل جایگزینی است و قیمت‌ها بالای نفت همیشگی نیست.

تحریم نفتی ایران در دوران مصدق

اولین و یکی از مهمترین تحریم‌های نفتی تاریخ پس از ملی شدن نفت ایران در سال ۱۹۵۱ و با منع خرید نفت ایران از سوی بریتانیا رخ داد. ایران در آن زمان روزانه ۶۶۰ هزار بشکه نفت خام تولید می‌کرد که معادل ۷ درصد کل تولید جهان بود. از این مقدار ۱۵۰ هزار بشکه در روز صادر و بیش از ۵۰۰ هزار بشکه در روز در پالایشگاه آبادان فرآوری می‌شد. در آن روزها پالایشگاه آبادان بزرگترین پالایشگاه نفت جهان بود و ۲۵ درصد کل محصولات پالایش شده در نیم‌کره غربی زمین را تامین می‌کرد. پیش از تحریم‌ها مصدق و دولتش گمان می‌کردند تحریم نفت ایران نشدنی و به زیان کشورهای صرف‌کننده است.

با این حال گذشت زمان چیز دیگری را نشان داد. از آنجا که صادرات نفت‌خام ایران محدود بود، تحریم خرید نفت‌خام ایران به راحتی توسط کشورهای خاورمیانه‌ای جبران شد. اما تحریم خرید محصولات پالایشگاه آبادان به ویژه سوخت هواپیما، نفت سفید و نفت کوره کار چندان آسانی نبود و بازارها را با کمبود مواجه می‌کرد؛ با این حال در این زمینه هم غرب به ابتکاراتی دست زد و کمبود بازار را رفع کرد. برای حل این مشکل دولت ایالات متحده به کمک آمد و بر خلاف قوانین سفت و سخت ضدانحصاری «توافقنامه داوطلبانه عرضه نفت به کشورهای دوست» را ایجاد کرد تا با هماهنگی غول‌های نفتی محصولات پالایشگاه‌های آمریکا و غرب اروپا جایگزین محصولات پالایشگاه آبادان در بازار شود.

از این رو نفت و محصولات پالایشی ایران حتی با ارائه تخفیف ۵۰ درصدی مشتری چندانی نداشت و بر خلاف تصورات ملی‌گرایان خیلی زود درآمدهای نفتی ایران به صفر نزدیک شد. مصدق در صحن مجلس در ۲۳ فروردین ۱۳۳۱ یعنی حدود یک سال پیش از کودتا گفت: روزی که تصمیم گرفته شد اتباع انگلیس از خوزستان خارج شوند پاره‌ای مشکلات پیش‌بینی می‌شد. متاسفانه مشکلات جدی بود. ما تصور می‌کردیم اگر ما به عواید نفت احتیاج داریم دولت انگلیس هم به نفت ما نیازمند است.

در نهایت نیز این تحریم‌ها تا زمان انعقاد قرارداد کنسرسیوم در سال ۱۹۵۴ ادامه یافت.

تحریم‌های اخیر نفتی ایران

ادعای تحریم ناپذیری نفت ایران سال‌ها بعد هم تکرار شد. آمریکا از زمان انقلاب تاکنون چندین دور تحریم‌ علیه ایران اعمال کرده، اما شدیدترین محدودیت‌ها بر صادرات نفت در دهه اخیر اعمال شد.

تحریم‌ها در ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۵ صادرات نفت ایران را حدود ۱.۴ میلیون بشکه در روز کاهش داد و به کمتر از یک میلیون بشکه در روز رساند و اگر برجام حاصل نمی‌شد می‌رفت که صادرات نفت ایران را به صفر برساند. این در حالی بود که پیش از آن محمود احمدی نژاد، رئیس جمهور وقت در یک سخنرانی تحریم نفتی ایران از سوی غرب را «خنده‌دار» توصیف کرده و گفته بود: اینکه یک تولید‌کننده نفت در جهان را تحریم ‌کنند «پررویی» می‌خواهد. با این حال نفت ایران به راحتی از سوی دیگر کشورها جایگزین شد. تولید نفت آمریکا در فاصله ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۵ به طور متوسط سالانه یک میلیون بشکه در روز افزایش یافت.

دومین دور تحریم‌های نفتی علیه ایران در دهه اخیراز سال ۲۰۱۸ و با خروج ترامپ از برجام رقم خورد و میزان صادرات نفت ایران را تا حدود ۲ میلیون بشکه در روز کاهش داد. همزمان در فاصله کمتر از دو سال میزان تولید نفت آمریکا حدود ۲ میلیون بشکه رشد کرد.

علاوه بر رشد تولید نفت آمریکا بین سال‌های ۲۰۱۱ و ۲۰۱۹ تولید عراق، عربستان و امارات در مجموع بیش از ۳.۵ میلیون بشکه در روز افزایش یافت.
حالا هم چندی است قیمت نفت به سطوح کم سابقه‌ای رسیده و قیمت بنزین در آمریکا برای اولین بار در تاریخ به بیش از ۵ دلار در گالن افزایش یافته است. همین موضوع هم باعث شده که دست ایران برای اعمال تخفیف و یافتن مشتری بازتر شود و با وجود تحریم‌ها بیشتر از سال‌های اخیر نفت صادر ‌کند. از همین رو برخی گمان می‌کنند که ایران بی‌نیاز از مذاکره برای رفع تحریم‌ها است، اما نگاهی به گذشته نشان می‌دهد تاریخ درس‌های بزرگی در خود دارد.