چرا خون‌ریزی در اقتصاد ایران متوقف نمی‌شود؟

بورسان: بانک مرکزی امروز گزارش نماگرهای اقتصادی را برای پاییز ۱۴۰۰ منتشر کرد. این گزارش‌های فصلی معمولاً شاخص‌های گوناگون اقتصاد کلان را در سه قسمت ارائه می‌دهند: بخش واقعی، بخش خارجی و بخش مالی. برخی از اطلاعات این گزارش بانک مرکزی به صورت‌های دیگری پیش‌تر منتشر شده است. برخی از جداول گزارش هم بیشتر ویترینی هستند؛ مثلاً جداول مربوط به شاخص قیمت مصرف‌کننده و تولیدکننده ارقام را از ابتدای ۱۴۰۰ ندارند و مشخص نیست چرا با وجود عدم تمایل بانک مرکزی به انتشار این ارقام برای پاییز ۱۴۰۰، جدول مربوطه در گزارش پاییز ۱۴۰۰ قرار گرفته است و قسمت ۱۴۰۰ خالی گذاشته شده است. با این حال از این گزارش اطلاعات مفید و مهمی می‌توان استخراج کرد که در ادامه به نکاتی از آن‌ها می‌پردازیم.

اختلاف همیشگی مرکز آمار و بانک مرکزی در اعلام رشد اقتصادی

بانک مرکزی برای فصل پاییز گذشته، تولید ناخالص داخلی به قیمت بازار را ۱۶۵۲ ه.م.ت (هزار میلیارد تومان) اعلام کرده است. این در حالی است که پیش از نوروز ۱۴۰۱، مرکز آمار تولید ناخالص داخلی برای این بازه زمانی را ۲۲۱۵ ه.م.ت بیان کرده بود. البته اختلاف محاسبات مرکز آمار و بانک مرکزی قصه تازه‌ای نیست، اما ۳۴ درصد اختلاف هم واقعاً اختلاف بزرگی در محاسبات تولید ناخالص داخلی یک کشور است. به ویژه که در نهایت رشد محاسبه‌شده توسط این دو نهاد هم بسیار تفاوت دارد. بانک مرکزی رشد ۷.۲ درصدی تولید ناخالص داخلی پاییز ۱۴۰۰ را نسبت به پاییز ۱۳۹۹ اعلام کرده. اما رشدی که مرکز آمار عنوان کرده، ۳.۹ درصد بوده است.

بنا بر اطلاعات منتشره توسط بانک مرکزی، بخش خدمات در حال بازیابی پرشتاب خود پس از افت شدید ناشی از شیوع کرونا در اواخر سال ۹۸ است. پاییز گذشته با رشد نقطه‌ای ۸.۱ درصدی ارزش افزوده بخش خدمات همراه بوده است. اما ارزش افزوده بخش‌های ساختمان و کشاورزی کمتر از پاییز سال ۱۳۹۹ شده است. بخش نفتی هم رشد مثبت خود را که از تابستان ۱۳۹۹ آغاز شده بوده، تا پاییز ۱۴۰۰ همچنان ادامه داده است.

رشد مثبت اما کوچک تشکیل سرمایه

تشکیل سرمایه ثابت ناخالص میزان سرمایه‌گذاری در سرمایه فیزیکی بخش‌های مختلف از جمله ماشین‌آلات و ساختمان است که بدون لحاظ‌کردن استهلاک درصدی از سرمایه‌های موجود از قبل، محاسبه شده است. روند نزولی تشکیل سرمایه ثابت در سال‌های اخیر نگران‌کننده‌ترین چالش حال حاضر اقتصاد ایران از نظر بسیاری از صاحبنظران است. کاهش سرمایه‌گذاری به معنی سوختن بخشی از پتانسیل رشد اقتصادی آینده است. رشد تشکیل سرمایه ثابت ناخالص در پاییز ۱۴۰۰ به اندازه مثبت ۲.۴ درصد (نسبت به فصل مشابه سال قبل) بوده اما این متغیر کلیدی اقتصادی در دو فصل گذشته رشدهای منفی بزرگی را از سر گذرانده و اگر مشمول رشد مثبت قابل توجهی در زمستان نشده باشد، سال ۱۴۰۱ را هم باید سالی با رشد منفی تشکیل سرمایه ثابت دید.

ده میلیارد دلار خروج سرمایه

اما یکی از نکات جالب گزارش بانک مرکزی در بخش حساب سرمایه آن قرار دارد؛ در نه‌ماهه ۱۴۰۰ به اندازه ۱۰ میلیارد دلار سرمایه به طور خالص از کشور خارج شده است. به عبارت دیگر، میزان خروج سرمایه از کشور ۱۰ میلیارد دلار بیشتر از ارزش سرمایه واردشده بوده است. در حالی که در سال‌های ۹۸ و ۹۹ این رقم برای کل سال کمتر از ۷ میلیارد دلار بوده است. جدول زیر این تغییرات را نشان می‌دهد.

خروج سرمایه به این معنی است که برخی افراد ثروت خود در داخل ایران را به بازارهای مالی، مسکن یا سایر بخش‌ها در کشورهای دیگر منتقل می‌کنند. نبود چشم‌انداز رشد و بی‌ثباتی روابط بین‌الملل موجب می‌شود سرمایه‌گذاران برای کاهش ریسک و افزایش بازدهی سرمایه خود به سمت خارج از کشور سوق پیدا کنند. همین دلایل مانعی هستند به روی ورود سرمایه‌های خارجی. در شرایطی که تشکیل سرمایه ثابت در سال‌های قبل نزول نگران‌کننده‌ای داشته، خروج خالص سرمایه‌های داخل کشور خبر بسیار بدی برای اقتصاد کشور است. نمودار زیر نشان می‌دهد در اکثر سال‌های دهه نود، رشد منفی تشکیل سرمایه را شاهد بوده‌ایم.

ترمیم مصرف خصوصی در نه‌ماهه ۱۴۰۰

اندازه حقیقی مصرف خصوصی (یعنی مصرف خصوصی تعدیل‌شده با تورم) از زمستان ۹۸ همراه با شروع همه‌گیری کرونا تا پاییز ۹۹، چهار فصل با رشد منفی را پشت سر گذاشت. این کاهش مصرف که می‌توان آن را ترجمه‌ای از کاهش رفاه دانست، به تدریج از زمستان ۹۹ شروع به ترمیم کرد و تابستان ۱۴۰۰ از مقدار پاییز ۹۸ عبور کرد. این متغیر در پاییز ۱۴۰۰ هم رشد ۴.۶ درصدی داشته است. ۷۸۱۱ ه.م.ت از ۱۶۵۲ ه.م.ت تولید ناخالص داخلی در پاییز گذشته به مصرف خصوصی پرداخته شده بوده است.

صادرات نفتی

با وجود این که اطلاعات دقیقی از میزان فروش نفتی دولت وجود ندارد، اما گزارش نماگرهای بانک مرکزی می‌تواند تخمینی از وضعیت صادرات نفتی را به دست دهد؛ گزارش نشان می‌دهد صادرات نفتی شامل نفت خام، فراورده‌های نفتی، گاز طبیعی، مایعات و میعانات گازی در نه‌ماهه ۱۴۰۰ حدود ۲۸ میلیارد دلار بوده است. این رقم از کل صادرات نفتی سال ۱۳۹۹ بیشتر بوده است و به احتمال زیاد در پایان سال ۱۴۰۰، از رقم سال ۱۳۹۸ هم گذر کرده باشد.

با فرض ادامه روند نه‌ماهه تا پایان سال و با توجه به سهم دولت از درآمدهای نفتی و سهم ارز ترجیحی ۴۲۰۰ی که دولت از سهم خود تأمین می‌کند، به نظر می‌رسد حدود ۲۰۰ ه.م.ت درآمد نفتی صرف مخارج دولت شده که مساوی رقم مدنظر لایحه بودجه ۱۴۰۰ است.