رقابت هند، چین و روسیه در دروازه ملل
چرا سفارت روسیه به پوتین از چابهار گزارش می‌دهد؟
- افزودن به علاقه‌مندی‌ها
- اشتراک‌گذاری
- 5 پسندیدن
بورسان- شکوفه حبیب‌زاده : هر از چندگاهی نام چابهار دوباره بر سر زبان‌ها می‌آید. از احتمال حضور شرکت‌های چینی در چابهار و بازگشایی کنسولگری چین در بندرعباس همزمان با حضور حسین امیرعبدالهیان، وزیر امور خارجه ایران در پکن گرفته تا همکاری ازبک‌ها در توسعه و اپراتوری فاز دوم بندر چابهار. اما چرا چابهار مهم است و چرا حتی برخی شنیده‌ها حاکی از آن است که سفارت روسیه در ایران هر ماه حداقل یکبار گزارش توسعه چابهار را به پوتین ارائه می‌دهد؟ اصولا چرا هند برای حضور در بندر چابهار با آمریکا رایزنی میکند و با وجود تحریم‌های علیه ایران، چابهار از تحریم‌ها معاف می‌شود؟ راز نهفته در این خطه چیست که کشورهای مختلف از شرق و غرب، با دقت و حساسیت اخبار آن را دنبال می‌کنند؟ علت را باید موقعیت ژئواستراتژیک چابهار جست‌وجو کرد که دروازنه ملل را به محل رقابت هند، چین و روسیه بدل کرده است. بندر چابهار تنها بندر اقیانوسی ایران به‌شمار می‌رود که قابلیت اتصال کشورهای جنوب شرقی آسیا به منطقه قفقاز و اوراسیا را داراست. این بندر که نقش قابل توجهی در تکمیل کریدور شرق-غرب و همچنین شمال-جنوب دارد، به سبب صرفه بالای اقتصادی و دسترسی‌های بالایی که دارد، مورد توجه و رقابت کشورهای مختلف قرار گرفته است. در این گزارش نگاهی داریم به اهمیت چابهار و همچنین آخرین اخبار از حضور کشورهای دیگر در بندر مهم آن که به دروازه ملل شهره است.
چرا چابهار مهم است؟
بندر چابهار تنها بندر اقیانوسی ایران به‌شمار می‌رود که قابلیت اتصال کشورهای جنوب شرقی آسیا به منطقه قفقاز و اوراسیا را داراست. این بندر که نقش قابل توجهی در تکمیل کریدور شرق-غرب و همچنین شمال-جنوب دارد، به سبب صرفه بالای اقتصادی و دسترسی‌های بالایی که دارد، مورد توجه کشورهای مختلف قرار گرفته است. هند که تمایل دارد بازار افغانستان و آسیای مرکزی را در دست بگیرد، چشم به این نقطه دارد و ازطرفی به‌واسطه حضور چین در بندر گوادر پاکستان که رقیب چابهار محسوب می‌شود، مورد حمایت آمریکا نیز قرار دارد. بر همین اساس است که چابهار باوجود تحریم‌های ناشی از خروج ترامپ از برجام، از معافیت برخودار شده است. ازطرفی چین هم نیم‌نگاهی به چابهار دارد، زیرا با دو مشکل کمبود زمین و نبود انرژی ارزان در بندر گوادر روبروست و هر دو می‌تواند در چابهار مرتفع شود. البته نباید نادیده گرفت که افغانستان به سبب عدم دسترسی به آب‌های آزاد، بهره‌گیری از بندر چابهار را مغتنم شمرده و تلاش کرده به‌وسیله این بندر همکاری‌های خود را با هند گسترش دهد. برهمین اساس هم ورود اولین محموله‌های گندم اهدایی هند از چابهار به افغانستان، به‌عنوان مهم‌ترین اتفاق در کابل موردتوجه قرار گرفته بود.
نماینده‌ای از آسیای مرکزی راهی چابهار می‌شود
اخیرا ازبکستان نیز برای حضور در توافقنامه چابهار ابراز تمایل کرده و الحاق آن به موافقتنامه تقریبا نهایی شده است. بهروز آقایی، مدیرکل اداره بنادر سیستان و بلوچستان اخیرا از احتمال واگذاری اپراتوری فاز دوم بندر شهید بهشتی چابهار به ازبک‌ها خبر داده بود. این اتفاق می‌تواند دسترسی آسیای مرکزی به جنوب شرق آسیا را از طریق چابهار میسر کند.
پوتین تحولات چابهار را رصد میکند
اما این تمام ماجرا نیست. موضوع اندکی بزرگ‌تر از این نقشه‌ای است که ترسیم کرده‌ایم. براساس شنیده‌ها ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه نیز تغییر و تحولات در بندر چابهار را رصد میکند.
سیدامیرحسین عظیمی، کارشناس اقتصادی مستقر در چابهار در این باره به «بورسان» می‌گوید: «روسیه بسیار پیگیر آن است که کریدور شمال-جنوب تکمیل شود. هرچند که تمرکز این کریدور در جنوب ایران بر بندرعباس است، اما بندر چابهار نیز به سبب موقعیت جغرافیایی که در اختیار دارد می‌تواند کاهش هزینه‌های ترانزیت کالا به آسیای مرکزی و اوراسیا را که مورد خواست روسیه است، فراهم کند و به نوعی می‌تواند به‌عنوان شاهراه کریدور شمال-جنوب شناخته شود. به همین خاطر نیز پوتین به توسعه چابهار بسیار متمایل است. سفارت روسیه در ایران هر ماه یکبار گزارش‌های تغییر و تحولات چابهار را به شخص پوتین ارائه می‌دهد.»
با این حال پیشرفت و توسعه بندر چابهار کافی نیست و برای ترانزیت کالا به اوراسیا نیازمند شبکه ریلی شرق ایران هستیم که اکنون حلقه مفقوده آن، راه‌آهن چابهار-زاهدان است که براساس بررسی‌های میدانی عظیمی، باوجودی‌که قرار بود تا پایان ۱۴۰۰ تکمیل شود، اما تنها ریل‌گذاری آن تنها در خاش انجام شده و قطعه ایرانشهر-خاش کمترین پیشرفت فیزیکی را داشته است.
با این حال کریدور شمال-جنوب در حال حاضر در اتصال آستارا-رشت دچار مشکل است تا به شبکه سراسرس ریلی تا بندرعباس متصل شود. همان قطعه‌ای که قرار بود جمهوری آذربایجان آن را بسازد و از ساخت آن سر باز زد و اکنون ایران برای ساخت آن با روسیه وارد گفت‌وگو شده است.
حال چرا روسیه توجه خود را به چابهار معطوف کرده است و گوشه چشمی به ساخت همان حلقه ریلی رشت-آستارا ندارد؟ به گفته این کارشناس اقتصادی، اگر قطعه چابهار-زاهدان تکمیل شود، امکان اتصال کریدور شمال-جنوب از طریق چابهار هموار می‌شود و بار ترانزیتی می‌تواند از سه مرز میلک، ماهی‌رود و دوغارون و از داخل افغانستان راهی آسیای مرکزی و کشورهای CIS شود و دیگری نیازی به تکمیل حلقه ریلی آستارا-رشت نیز چندان وجود ندارد.
هند یک‌سوم تعهدات خود را انجام داد
اما اصلی‌ترین کشوری که سرمایه‌گذاری خود را به چابهار معطوف کرده، هند است. هند حدود پنج سالی است که برای سرمایه‌گذاری در چابهار ابراز تمایل کرده و پیرو موافقتنامه تأسیس دالان حمل و نقل و گذر بین‌المللی بین دولت‌های جمهوری اسلامی ایران، جمهوری اسلامی افغانستان و جمهوری هند که به موافقتنامه چابهار شناخته می‌شود، همکاری‌های خود را به‌عنوان سرمایه‌گذار خارجی در چابهار آغاز کرده است.
هند که مقرر بود ۸۵ میلیون دلار در بندر چابهار سرمایه‌گذاری کند، بنا بر آخرین اخباری که بدست «بورسان» رسیده، یک سوم از مجموع تعهدات خود را انجام داده و شش چرثقیل ساحلی را در اواخر سال گذشته و اوایل امسال خریداری کرده است. این تجهیزات سنگین اکنون در بندر مستقر شده، اما هنوز وارد فاز عملیاتی نشده است. با این حال هنوز هند نتوانسته تعهدات دیگر خود مبنی بر ساخت سیلوی گندم و مشارکت در ساخت راه‌آهن چابهار-زاهدان را با ۵۰۰ میلیون دلار سرمایه‌گذاری به انجام برساند.
علت کندی مشارکت هند در چابهار که بارها مورد اختلاف نظر بین تهران و دهلی شد، عدم همراهی کشورهای سازنده تجهیزات بندری در چابهار بود. بسیاری از سازنده‌های تجهیزات دریایی و بندری در جهان، اروپایی و عمدتا از کشورهای فنلاند، نروژ و آلمان هستند که به سبب تحریم‌ها با هند همکاری نکردند. شرکت IPGL که شرکت دولتی هند در ساخت بنادر در خارج از این کشور به شمار رفته و برخی بنادر جهان را در اجاره خود دارد، بیش از دو بار برای ساخت و ورود تجهیزات بندری به چابهار مناقصه برگزار کرد، اما یا ناموفق بود یا برآورد شد که شرکت‌هایی که ابراز تمایل کرده‌اند، توانایی ساخت و نقل‌وانتقال این تجهیزات را به سبب مشکلات مالی ناشی از تحریم، به چابهار ندارند.
همکاری هند و چین در چابهار
به گفته عظیمی، هند وارد مذاکره با شرکت ZPMC چین که یک شرکت دولتی چندملیتی مهندسی چینی در ساخت تجهیزات غول‌پیکر و آفشور به شمار می‌رود، شد. این شرکت چینی که طرف حساب شرکت IPGL هند است، هر دو مجوز ساخت و انتقال تجهیزات به چابهار را از اوفک دریافت کرده است که این مجوزها پیرو معافیت این بندر از تحریم‌های آمریکایی میسر شده است.
با این حال چین هرچند غیرمستقیم وارد چابهار شده، اما تمایل زیادی برای حضور مستقیم در چابهار را نیز دارد. این کارشناس اقتصادی می‌گوید: «چین تمایل دارد تا چابهار را وارد پروژه یک کمربند-یک راه کند، زیرا با دو مشکل کمبود زمین و نبود انرژی ارزان در بندر گوادر روبروست و چابهار این فرصت را در اختیار این کشور قرارمی‌دهد که با هزینه کمتر به کشورهای CIS نیز دسترسی داشته باشد، زیرا چابهار امکان دسترسی آسان از طریق افغانستان را به چین می‌دهد، اما اگر چین متمرکز بر بندر گوادر باشد باید از شمال پاکستان و پیشاور اقدام به ترانزیت کالا کند که به سبب کوه‌های صعب‌العبور، هزینه بالایی را به این کشور تحمیل میکند.»
چین به سرمایه‌گذار چابهار تبدیل می‌شود؟
با این همه مرتضی قورچی، استادیار جغرافیای سیاسی دانشگاه شهید بهشتی و نائب رئیس انجمن ژئوپلیتیک ایران در گفت‌وگو با «بورسان» معتقد است که چین و هند در قالب فضای جریان‌ها برای انتفاع بیشتر در چابهار همکاری خواهند کرد و برخلاف این تصور که منافع این دو کشور با یکدیگر در تضاد است، این همکاری‌ها احتمالا بیشتر خواهد شد، اما در این میان هند که به صفحه ژئواستراتژیک آتلانتیک نزدیک است، امکان آنکه چین از صفحه ژئواستراتژیک پاسفیک آسیا، فضای بیشتری در اقتصاد چابهار را در اختیار بگیرد، نمی‌دهد.
او تصریح میکند: «در جغرافیای سیاسی، آمریکا در مرکز صفحه ژئواستراتژیک آتلانتیک است. مرکز صفحه ژئواستراتژیک اوراسیا، روسیه و چین در مرکز صفحه ژئواستراتژیک پاسفیک آسیا قرار دارد. این صفحه ژئواستراتژیک در جغرافیای مختلف همواره در رقابت با یکدیگر هستند و مرکزیت آنها سبب می‌شود که رقابت‌های ژئوپلتیک شکل بگیرد. ایران، همواره محل رقابت این سه صفحه ژئواستراتژیک قرار دارد و هند به نیابت از صفحه ژئواستراتژیک آتلانتیک، اجازه نمی‌دهد که چین به نمایندگی از صفحه ژئواستراتژیک پاسفیک آسیا، ایران راه به سمت خود متمایل کند. ازطرفی فضای جریان‌ها در نهایت اقتصاد جهان را به صفحه ژئواستراتژیک آتلانتیک متصل میکند و در نهایت آتلانتیک اجازه نمی‌دهد که دو صفحه ژئواستراتژیک پاسفیک آسیا و اوراسیا، چابهار را که قابلیت تبدیل به مرکزیت فضای جریان‌ها در منطقه را دارد، به سمت خود متمایل کنند. به تعبیری اکنون چابهار به محلی برای رقابت سه صفحه ژئواستراتژیک تبدیل شده است. از طرفی چین تمایل دارد با حضور در چابهار از کارت بازی این منطقه در رقابت با آتلانتیک هم استفاده کند، اما با این همه قدرت آتلانتیک به نظر نمی‌رسد امکان نفوذ بالای چین در این منطقه را فراهم کند.»
به نظر می‌رسد که چابهار اکنون به یک فضای رقابت جدی بین کشورهای مختلف بدل شده و توسعه این منطقه می‌تواند در نهایت به توسعه کشور منتهی شود.
مردم چابهار چه سودی می‌برند؟
با این همه این سوال مطرح است، درحالی‌که رقابت‌های جهانی در این منطقه شکل گرفته، مردم چابهار چه عایدی از آن خواهند داشت؟
بررسی‌های منطقه‌ای نشان می‌دهد که عمدتا مردم در این منطقه به سبب محرومیت بالا، از تحولاتی که در شرف رخ دادن است، آگاهی چندانی ندارند و برخی از نخبگان محلی که از تحولات تا اندازه‌ای آگاه شده است نیز با دو رویکرد کاملا متفاوت با آن روبرو شده‌اند. نخست، افرادی که به استقبال آن رفته و آن را محلی برای رشد می‌دانند و در سویی دیگر، بخشی که بر این باور است در ابتدا باید معیشت مردم ازجمله آب و برق تأمین شود و سپس سرمایه‌گذاران از کشورهای دیگر راهی منطقه شوند.
اغلب سرمایه‌داران محلی نیز که عمدتا در کشورهای جنوب خلیج‌فارس سرمایه‌گذاری کرده‌اند، بر این باورند این دولت است که باید در منطقه سرمایه‌گذاری کند و نه بخش خصوصی. درحالی‌که بخش خصوصی بومی می‌تواند با سرمایه‌گذاری در چابهار، هم از مزایای آن منتفع شود و هم با شناخت از منطقه، مردم بومی را نیز درگیر پروژه‌ها کند.
آنچه اهمیت دارد آن است که بدانیم حضور سرمایه‌گذار داخلی و خارجی می‌تواند منجر به رشد و تحولات قابل قبولی در منطقه شود، زیرا هر مجتمع پتروشیمی یا فولادی یا بندری و ... الزام دارد که برای تأمین آب و برق خود اقدام کند و همین امر می‌تواند به مسئولیت اجتماعی این شرکت‌ها در تأمین آب‌شیرین‌کن برای مردم محلی و تأمین برق و ازطرفی ایجاد اشتغال در منطقه منتهی شود. علاوه بر آن، براساس آمایش سرزمین، پروژه‌هایی آب‌بر باید به کنار دریا و اقیانوس منتقل شوند تا حیات ایران بیش از این با خطر کم‌آبی و اضمحلال سرزمین روبرو نشود.