چرا عوارض بر صادرات بد نیست؟

حسین راغفر، اقتصاددان

آنچه مسلم است تأمین بازار داخلی بر صادرات اولویت دارد و این یک وظیفه حکومتی است. تجربه کشورهای جهان هم بر این موضوع تأکید دارد. در تجربه شرق آسیا بسیار بر همین موضوع تأکید می‌شد و تا همین ۱۰-۱۵ سال قبل، از واردات بسیاری اقلام به‌منظور حفظ تولید داخلی برای تأمین داخل کشور و از صادرات بسیاری از کالاهای اساسی جلوگیری می‌کردند. در نمونه‌ای جدید، هند که تولیدکننده واکسن بهارات بود، باوجودی‌که واکسن را پیش‌خرید کرده‌ بودیم، از صادرات آن به ایران با هدف تأمین بازار داخلی خود جلوگیری کرد. روسیه نیز که مقرر بود به ایران واکسن بفروشد با در نظر گرفتن نیاز داخلی خود، از فروش آن امتناع کرد. در واقع اولویت سیاست‌های عمومی در هر کشوری، مردم آن کشور است.

اینکه باید موانع صادراتی را برداشت یا خیر، مسئله اصلی نیست. مسئله اصلی آن است که چه چیزی را باید صادر کرد. آنچه در ایران برای صادرات مطرح می‌شود به جای تولیدات صنعتی، عمدتا صادات مواد خام، منابع طبیعی و محصولات کشاورزی است که به‌نوعی صادرات مجازی آب رایگان محسوب می‌‌شود.

باید در نظر گرفت که همه کشورها موانع صادراتی دارند. اینطور نیست که هر چیزی را بتوانند صادر کنند. اگر صادرات کالاهای اساسی مدنظر باشد، اولویت با تأمین بازار داخل آن کشور است و اگر مازادی وجود داشت و قابل رقابت در بازارهای جهانی بود، آن را صادر می‌کنند، اما متأسفانه در کشور ما به دلیل فقدان یک سیاست حامی توسعه، صادرات معطوف به مواد خام و منابع طبیعی شده است.

در سال‌های گذشته به دلیل تغییر و تحولات منطقه‌ای، فرصت‌های بالایی برای صادرات داشتیم، اما عمده آنچه صادر شد، صادرات محصولاتی بود که با رانت‌های بزرگ یارانه‌ای همراه بود که به مصرف‌کننده خارجی دادیم. بنابراین مادامی‌که این محصولات مورد نیاز داخلی است، باید مانع از صادرات آنها شد.

در ۱۳۹۷، فقط ۷۵۰هزار تن پیاز و سیب‌زمینی از کشور خارج کردند، درحالی‌که همان سال این دو محصول در بازار داخلی بسیار با کمبود روبرو شده و با چندین‌برابر قیمت‌های متعارف امکان تهیه آن وجود داشت و در واقع، هزینه خروج این محصولات از کشور را مردم پرداخته‌اند.

باید پرسید که کدام کالاها ارزآوری برای کشور دارند که غیرنفتی محسوب می‌شوند؟ محصولات پتروشیمی که به‌تعبیری نفتی حساب می‌شود و محصولات کشاورزی نیز صادرات آب مجازی به کشورهایی که با کمبود آب روبرو هستند. بنابراین باید روشن کنیم که در مورد چه چیزی حرف می‌زنیم؟ اگر صادرات خدمات فنی-مهندسی مدنظر است، مانعی برای آن وجود ندارد، بلکه این عوارض صرفا برای محصولاتی است که خام‌فروشی کرده یا آب مجازی و منابع طبیعی را از کشور خارج می‌کنند.

محصولات صنعتی یا با فناوری بالا هم نداریم که آن را صادر کنیم. بنابراین دولت باید مشخص کند که صادرات غیرنفتی به کدام دسته اطلاق می‌شود و آیا یارانه‌هایی که به صنایع پتروشیمی و فولادی داده، را هم در نظر می‌گیرند؟ این گروه‌هایی که یارانه دریافت می‌کنند صرفا کالاها و اقلام را ارزان‌تر از بازار داخل در اختیار مشتری خارجی قرار می‌دهند که نشانه روشنی از ناکارآمدی آنهاست. اگر دولت یارانه‌های چندهزار میلیاردی که به این صنایع دارد را حذف کند، آنها توانایی صادرات هیچ محصولی را ندارند.

تولیدکنندگان و صادرکنندگان این محصولات اگر مواد اولیه و نهاده‌های خود را با قیمت‌های جهانی و بدون یارانه دریافت کنند، هیچ اشکالی در صادرات محصولات برای آنها وجود ندارد، اما مسأله آن است که در آن صورت، محصولات آنها قابل رقابت با کشورهای دیگر نخواهد بود.