بورسان فراز و فرود روابط دیپلماتیک تهران – ریاض را بررسی می‌کند
روابط ایران و عربستان در قاب ۱۰۰ ساله
- افزودن به علاقه‌مندی‌ها
- اشتراک‌گذاری
- 3 پسندیدن
بورسان : روابط ایران و عربستان طی صد سال اخیر فراز و فرودهای بسیاری داشته است. روابط ایران و عربستان به‌عنوان دو کشور مهم و استراتژیک در سطح منطقه خاورمیانه و خلیج فارس به چند دلیل همواره با التهاب همراه بود؛ تفسیرهای متفاوت از اسلام، تمایل برای رهبری جهان اسلام، سیاست‌های نفتی متضاد، و رابطه با ایالات متحده و دیگر کشورهای غربی همواره موجب منازعات در روابط دو کشور بوده است.
ازسویی تا سال ۱۹۶۹ (۱۳۴۸) امنیت خلیج فارس توسط انگلستان تأمین می‌شد، اما در این سال آن کشور نیروهای خود را از شرق سوئز خارج کرد و امنیت خلیج فارس و حوزه‌های نفتی در اختیار آمریکا قرار گرفت. در دهه ۷۰میلادی بر پایه دکترین دو ستونی نیکسون، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، ایران و عربستان در رقابت با یکدیگر امنیت خلیج فارس را برعهده گرفتند تا ژاندارمی منطقه را در دست بگیرند، اما عملا به‌دلیل ضعف عربستان، این ایران بود که نقش اصلی را برعهده داشت.
با وقوع انقلاب اسلامی ایران وارد فاز جدیدی شده و حالت خصمانه‌تری پیدا کرده است. هر چند در برخی از ادوار پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران شاهد گسترش روابط و تنش زدایی میان این دو کشور بوده ایم، اما همواره میزانی از رقابت و خصومت میان این دو کشور وجود داشته است. حتی در مقاطعی که تنش روابط دو کشور با افزایش روبرو بود، شاهد رویارویی غیرمستقیم دو کشور در سوریه، عراق، یمن و بحرین هم بوده‌ایم. با این حال همزمان با مذاکرات وین، بغداد میزبان مذاکرات ایران و عربستان در سطح امنیتی شده است. به نظر می‌رسد عربستان دریافته که روش مقابله با توافق هسته‌ای جوابگو نیست و برهمین اساس نیز تلاش می‌کند با شیوه‌ای نرم‌تر، بر روند مذاکرات اثرگذار باشد. به همین خاطر عجیب نیست که شاهد هستیم عربستان نیز در میانه مذاکرات در تلاش است هم با کشورهای غربی و هم با ایران وارد مذاکره شود. درحالی‌که تب تنش میان دو کشور با دور پنجم مذکرات به نظر رو به کاهش نهاده، اخیرا یکی از اعضای کمیسیون امنیت ملی نیز خبر از آمادگی دو کشور برای بازگشایی سفارت‌ها می‌دهد.
نکته درخور توجه در این میان، تفاوت قبل و پس از انقلاب اسلامی است. درحالی‌که پیش از سال ۱۳۵۷، این اغلب ایران بود که دست به قطع ارتباط با ریاض می‌زد و کار به عذرخواهی سعودی‌ها و فرستادن هیئت به ایران می‌انجامید، اما در چهار دهه اخیر، این عربستان بود که قطع ارتباط با تهران را دنبال می‌کرد. این نکته ازآنجایی حائز اهمیت است که کارشناسان پیرو بررسی این روند تاریخی، ایران را به اجتناب از هرگونه اقدامات غیرعقلانی و احساسی دعوت می‌کنند.
در این گزارش در دوره‌ای صد ساله، نگاهی داشته باشیم به مهم‌ترین وقایعی که دو کشور را به تنش و بعضا قطع هرگونه روابط دیپلماتیک کشانده است.
قتلی که چهار سال روابط تهران-ریاض را به اغما برد
در سال ۱۳۲۰ به علت اشغال ایران و جنگ جهانی و ناامنی راه‌ها، دولت ایران رفتن به حج را برای ایرانیان ممنوع اعلام کرد. با این وجود برخی از مردم پنهانی در حج حضور داشتند. در زمان اشغال ایران به دست متفقین در سال ۱۳۲۲، ماجرایی روی داد که منجر به قطع رابطه سیاسی بین دو کشور ایران و عربستان شد و آن قتل یکی از حجاج ایرانی به نام ابوطالب افخمی اردکانی در ملأ عام بود.
بحرین، محل اختلاف تا ۱۳۵۰
یکی دیگر از مناقشات بین ایران و عربستان در دوره پهلوی دوم، مسئله بحرین بود. دولت ایران که در دوره قاجار و اوایل پهلوی تقریباً تبعیت بحرین از انگلستان را پذیرفته بود، سعی کرد آن را دوباره به ایران ضمیمه کند. به این منظور در سال ۱۳۳۶ مجلس شورای ملی، طرح الحاق بحرین به کشور به‌عنوان استان چهاردهم را تصویب کرد و ایران بر حاکمیت خود بر این جزیره تأکید کرد. در همان زمان در ایران شایعه‌ای قوت گرفت که در آن دولت عربستان در صدد تأسیس اتحادیه‌ای است که در آن بحرین نیز به عنوان کشوری مستقل شرکت دارد. تا سال ۱۳۵۰ که ایران، بحرین را بخشی از خاک خود می‌دانست و محمدرضا شاه، بحرین را به‌عنوان استان چهاردهم ایران معرفی کرد، تنش‌ها میان تهران و ریاض ادامه یافت.
وخیم‌تریم مناقشه ایران و عربستان با کشتار حجاج
پس از انقلاب و جدایی ایران از آمریکا و در مقابل، نزدیکی سعودی‌ها به ایالات متحده، روابط تهران- ریاض روزبه‌روز تیره‌تر شد و در چندین مقطع از جمله در سال ۱۳۶۶ و در مراسم «برائت از مشرکین» که طی آن حاجیان ایرانی به دست مأموران عربستان کشته شدند، به‌طور کامل قطع شود. در این واقعه ۲۷۵ تن از حجاج ایرانی، ۸۵ عربستانی از جمله نیروی پلیس و ۴۵ تن از حجاج دیگر کشورها کشته و شماری نیز زخمی شدند. عربستان به ناکارآمدی در مدیریت حج از سوی کشورهای اسلامی متهم شد.
دو روایت از چگونگی بهبود روابط دو کشور
درباره آغازگر رابطه ایران و عربستان، دو اظهارنظر متفاوت وجود دارد. البته هر دو اظهارنظر از دل یک خانواده بیرون آمده‌است.
عفت مرعشی همسر هاشمی رفسنجانی معتقد است که او احیاگر روابط ایران و عربستان است. عفت مرعشی می‌گوید که «بعد از جریان کشتار حجاج ایرانی در سال ۶۶، به تنهایی به عربستان سفر کردم. در این سفر، خانم ملک عبدالله میهمانی داد و یک عده را دعوت کرد و جلسه گذاشت. آنها از من خواستند که میهمانی را بپذیرم و من هم پذیرفتم. وقتی پذیرفتم روابط برقرار شد».
هاشمی نیز خود را آغازگر رابطه ایران و عربستان معرفی می‌کند. او در این باره گفت: «در اولین اجلاس سران در سنگال، مذاکره‌ای با «امیر عبدالله...» داشتم که در آن زمان ولیعهد بود و من رئیس‌جمهور بودم. با او صحبت و ذهن ایشان را قدری باز کرد و گفتم: «اشتباه کردید؛ انقلاب اسلامی می‌توانست مایه عزت ما باشد. صدام مایه ذلت همه ما شد و مشکلاتی را برای ما درست کرد که شما هم از او حمایت کردید. ولی چون هدف ما وحدت اسلامی است، نمی‌خواهیم اختلافات ادامه پیدا کند. می‌خواهیم با شما و دیگران با برادری اسلامی کار کنیم و ثابت می‌کنیم که حرف‌مان صادقانه است.» از این حرف خیلی تکان خورد. بعدها کمک کرد که میزبانی اجلاس سران کشورهای اسلامی را به ما بدهند. این اولین قدم در زمینه بهبود روابط با عربستان بود.»
سفر ولیعهد وقت عربستان به ایران در دولت خاتمی
در دوران ریاست‌جمهوری علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی و محمد خاتمی روابط دو کشور بهبود یافت و برای اولین‌بار پس از انقلاب ۵۷، در آذرماه سال ۷۶ و در اولین سال ریاست‌جمهوری محمد خاتمی، امیر عبدالله، ولیعهد وقت و پادشاه بعدی عربستان، در نشست سران سازمان کنفرانس اسلامی در تهران شرکت کرد.
چالش‌های جدی در دولت احمدی‌نژاد
با روی کار آمدن محمود احمدی‌نژاد، روابط ایران و عربستان بار دیگر به تیرگی گرایید. احمدی‌نژاد همواره در سخنانش کشورهای عرب منطقه را در کشتار فلسطینیان مقصر می‌دانست. همچنین ریاض همواره نگران نفوذ ایران در دولت اول نوری مالکی بود. حمایت عربستان از گروه تروریستی جندالله، درگیری ۲۰۰۹-۲۰۱۰ یمن، متهم شدن ایران به اقدام برای ترور سفیر عربستان، نزاع داخلی لبنان (۲۰۰۸)، ترور دانشمندان هسته‌ای ایران، اعتراضات در عربستان سعودی (۲۰۱۱) و در نهایت جنگ داخلی سوریه نمونه‌هایی از برخوردهای سیاسی و نظامی مستقیم و غیرمستقیم دو طرف در خلال سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۳ است. در زمانی نیز که نایف بن عبدالعزیز فوت کرد، عده‌ای در مقابل سفارت عربستان در ایران، اقدام به توزیع شیرینی کردند.
تنش‌های ادامه‌دار در دولت روحانی
در دولت حسن روحانی، در روزهایی که مذاکرات «ژنو ۲» و «ژنو ۳» در حال پیگیری بود، برخی مقامات دولتی و افراد سرشناس عربستانی نارضایتی خود را از امضای این توافق‌نامه و نگرانی از گسترش نفوذ محور مقاومت در منطقه خاورمیانه در سایه سکوت آمریکا در زمان ایجاد رابطه با ایران را ابراز کردند.
در ادامه این اختلافات، منازعه ایران و عربستان در عراق، سوریه و یمن بالا گرفت و به اختلافات دامن زد. مقامات عربستانی تهدید کردند که برای مقابله با نفوذ ایران در منطقه خاورمیانه و همچنین جلوگیری از توافق هسته‌ای میان ایران و آمریکا، تلاش خود را به کار می‌بندند. در نهایت، با پیشروی‌های نیروهای انصارالله در یمن، عربستان سعودی و چند کشور عرب دیگر، اقدام به مداخله نظامی در این کشور کردند که با واکنش تند وزارت امور خارجه ایران روبرو شد و آن را، دخالت در امور داخلی یمن عنوان کرد. محمدجواد ظریف که در حین مذاکرات لوزان بود، توقف فوری حملات عربستان به یمن را خواستار شد.
در ۱۸ فروردین ۱۳۹۴، با تعرض مأموران بازرسی فرودگاه جده به دو نوجوان ۱۴ و ۱۵ ساله زائر ایرانی که قصد بازگشت به ایران را داشتند، تنش در روابط دوجانبه مجدد بالا گرفت و ایران همزمان با قطع پروازها و توقف حج عمره، خواستار محاکمه عاملان این رخداد شد.
وقایع حج تمتع سال ۱۳۹۴، موجب تیرگی بیشتر روابط دو کشور شد. سقوط جرثقیل در مکه در خلال پروژه توسعه مسجدالحرام روز جمعه ۲۰ شهریورماه ۱۳۹۴ (۱۱ سپتامبر ۲۰۱۵) در ساعت ۱۷:۱۰ به وقت مکه، در محوطه مسجدالحرام باعث مرگ ۱۰۷ نفر و جراحت ۲۳۸ نفر شد. در مهر همان سال حادثه منا اتفاق افتاد. در این میان ۱۵ زخمی و ۱۱ تن کشته از بین زائران ایرانی بوده است. این دو رویداد به خصومت دو کشور دامن زد. در خلال این دو حادثه که به کشته‌شدن صدها ایرانی منجر شد، ایران، مقامات عربستانی را مقصر اصلی خطاب کرد و خواهان عذرخواهی آنها شد.
حمله به سفارت عربستان در پی اعدام شیخ نمر و قطع کامل روابط
پس از آن، اعدام شیخ نمر باقر النمر، روحانی شیعه عربستانی، در دی ماه ۱۳۹۴ و اعدام ۴۶ نفر روحانی شیعی در عربستان، بحران تهران و ریاض به بن‌بست کامل کشید. مقام معظم رهبری در سخنرانی خود در همان تاریخ در درس خارج، مستقیماً عربستان سعودی را تهدید به واکنش کرد. سرانجام در پی حمله بسیجیان و طلاب به سفارت عربستان در تهران و کنسولگری این کشور در مشهد در دی‌ماه ۱۳۹۴، عربستان سعودی کلیه روابط سیاسی خود را با تهران قطع کرد.
مذاکرات ایران و عربستان در بغداد
در ماه‌های پس از روی کار آمدن جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا، و آغاز مذاکرات موسوم به احیای برجام در وین، ایران و عربستان سعودی در چند نوبت با یکدیگر در بغداد دیدار کرده‌اند و گزارش‌ها حاکی از آن است که این دیدارها در آستانه حصول به نتیجه‌ای کارآمد است.
۱۳ دی‌ماه ۱۴۰۰، فیصل بن فرهان، وزیر امور خارجه عربستان سعودی در کنفرانس خبری با همتای اردنی خود اعلام کرد که اگر ایران به نگرانی‌های امنیتی ما در خصوص امنیت و ثبات منطقه اهمیت دهد، دست دوستی کشورهای عربی به سوی این کشور دراز است.
همچنین در نیمه دی‌ماه، امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران مذاکرات با عربستان سعودی را مثبت و سازنده خوانده و تأکید کرد: تهران آماده ازسرگیری روابط خود با ریاض در هر زمان است. همچنین در همان روز (۱۶ دی‌ماه ۱۴۰۰) ایرج مسجدی، سفیر ایران در بغداد گفت عراق به‌زودی میزبان دور پنجم گفت‌وگوهای میان ایران و عربستان خواهد بود.
۲۵ دی‌ماه ۱۴۰۰ نیز جلیل رحیمی جهان‌آبادی، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس اخیرا درباره روابط ایران و عربستان گفت: «روابط دو کشور مهم ایران و عربستان در حال احیا بوده و سفارتخانه‌ها در حال آماده شدن برای بازگشایی است.»
در آخرین اظهارات مقامات رسمی درباره روابط دو کشور، سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران از اعزام سه دیپلمات ایرانی به جده برای فعالیت در نمایندگی ایران در سازمان همکاری اسلامی در جده و مناسبات تهران و ریاض خبر داد و گفت: «نکات مورد نظر را به‌صورت مکتوب درباره دور چهارم گفت‌وگوها در بغداد به هیأت سعودی دادیم. ایران آمادگی گشایش سفارت خود را در عربستان دارد و بستگی به طرف سعودی دارد.» او گفته: «تمام تمهیدات را خواهیم اندیشید که این مسیر به سمت اجرایی شدن برود. هیأتی که در جده است می‌تواند مقدمه‌ای باشد برای اینکه دو طرف هیأت‌هایی را برای بازدید از سفارتخانه‌ها بفرستند.»
به نظر می‌رسد اکنون موعد آغاز روابط دو کشور بار دیگر فرارسیده و دو طرف تلاش خود را برای گسترش همکاری باوجود ماندگاری اختلافات و با هدف مدیریت منطقه به دور از تنش، به کار گرفته‌اند.
در همین رابطه بلومبرگ نوشت: «در خاورمیانه، آن بخشی از نقشه جهان که همیشه از ثبات و پیش‌بینی‌پذیری گریزان بود، سال ۲۰۲۱ به همان شکلی که شروع شد به پایان رسید: با آشتی‌های غافلگیرکننده میان رقبای منطقه‌ای.» این رسانه اخیرا در گزارشی پیش‌بینی کرد که در ۲۰۲۲ نیز همانند ۲۰۲۱، خاورمیانه به سوی صلح بیشتر حرکت خواهد کرد.