پشت پرده ادعای آبی بغداد علیه تهران چیست؟
توطئه آبی اردوغان علیه ایران
- افزودن به علاقه‌مندی‌ها
- اشتراک‌گذاری
- 4 پسندیدن
عراق چندوقتی است که زیرنظر مشاوری خارجی بر حوزه آب متمرکز شده و ایران را به‌عنوان متهم اصلی خشکسالی حوضه آبریز مرزی عراق با ایران و از بین رفتن کشاورزی در این منطقه معرفی می‌کند، موضوعی که می‌تواند در سایه تغییرات سیاسی در این کشور، روابط ایران و عراق را متأثر کند.
درحالی‌که حتی اگر ایران برای بهره‌برداری از سهم خود از حوضه دجله اقدامی کرده باشد، سهم آن در کل حوضه آبریز دجله و فرات به‌هیچ‌عنوان نسبت به آوردی که عراق از حوضه دجله و فرات تأمین می‌کند، درخور توجه نیست که این کشور بخواهد در اقدامی سیاسی آن را به گردن ایران بیندازد
این شیوه‌ای که عراقی‌ها در پیش گرفته‌اند یک شگرد در حوزه دیپلماسی نرم و عمومی است که عراق با مشورت کشور ثالث خارج از منطقه بر آن مسلط‌تر می‌شود
مسئله اصلی به نظر بده‌وبستان‌های دیپلماسی نرمی است که ترکیه در عراق پیگیری می‌کند. در واقع ترکیه با دیپلماسی نرمی که در عراق در پیش گرفته، در صدد آن است که ایران را متهم منطقه در حوضه آبریز دجله و فرات معرفی کند که البته این اقدام ترکیه، حرفه‌ای بودن آنها و غفلت‌های جدی ایران در این حوزه را نشان می‌دهد
برنامه جدی ترکیه برای استفاده از ابزارهای قدرت نرم و هوشمند در دیپلماسی آب برای فشار همزمان سیاسی به ایران و کشورهای ساحلی و همزمان تبرئه کردن خود در فضای بین‌الملل و همچنین دخالت برخی کشورهای خارج از منطقه است که متأسفانه ایران هم به جد از آن در دهه‌های گذشته غافل بوده و هست
بورسان- شکوفه حبیب‌زاده : عراق چندوقتی است که زیرنظر مشاوری خارجی بر حوزه آب متمرکز شده و ایران را به‌عنوان متهم اصلی خشکسالی حوضه آبریز مرزی عراق با ایران و از بین رفتن کشاورزی در این منطقه معرفی می‌کند، کار حتی به ادعای شکایت از ایران در دادگاه‌های بین‌المللی رسیده است؛ موضوعی که البته صحت آن کماکان محل تردید است. موضوعی که می‌تواند در سایه تغییرات سیاسی در این کشور، روابط ایران و عراق را متأثر کند. ماجرا اما آنگونه که به نمایش درآمده نیست. ترکیه به‌عنوان کشور بالادست عراق، پروژه‌های بزرگ آبی را در دست دارد که بخشی از آنها نیز به اجرا درآمده که از منظر هیدروپلیتیکی عامل اصلی بحران‌های اخیر درعراق به شمار می‌رود. با این حال، نه تنها عراق نامی از ترکیه به‌عنوان متهم اصلی به میان نمی‌آورد، بلکه حتی ترکیه در صدد است که در مذاکرات خود با عراق، ایران را به‌عنوان مقصر اصلی جلوه دهد.
اخیرا بار دیگر مهدی رشید الحمدانی، وزیر منابع آبی عراق در مصاحبه با پایگاه «العربی الجدید» تأکید کرد که حدود یک سال است که ایران درخواست‌های عراق برای برگزاری جلسات جهت حل بحران آب را به تعویق می‌اندازد و درخواست‌های عراق برای برگزاری جلسه را بی‌پاسخ می‌گذارد. الحمدانی گفت که: «با توجه به این رفتار ایران، عراق در پی کشاندن پرونده به محافل بین‌المللی است و در این باره در نامه‌ای رسمی به وزارت خارجه عراق خواستار پیگیری این موضوع در سطح بین‌المللی از جمله در دادگاه بین‌المللی و نهادهای حقوق بشری شده است.» جدا از لزوم صحت‌سنجی ادعاهای مسئولان عراقی در این خصوص که شواهد بیانگر صحت آن نیست، ادعای پیگیری حقوقی ازسوی عراق پیشتر در قالبی متفاوت‌تر بیان شده بود. این مقام مسئول اعلام کرده بود که عراق از ایران شکایت کرده و این شکایت به ثبت رسیده است. اما این جمله اخیر نشان می‌دهد که احتمالا اقدامی از سوی وزارت خارجه عراق در این زمینه صورت نگرفته است.
نکته عجیب در اظهارنظر او به نقد این کشور به ایران بازمی‌گردد. وزیر منابع آبی عراق گفته: «برخی کشورها با سوءاستفاده از ضعف دولت مرکزی در عراق درباره آب‌های مشترک با عراق پروژه‌هایی را اجرا کردند که دولت عراق نیز که درگیر مسائل داخلی بود به این کشورها درباره تأثیر این پروژه‌ها بر عراق هشدارهای لازم را نداد، برخی از این پروژه‌ها خلاف قوانین بین‌المللی مربوط به آب‌های مشترک است.» او اما در این گزاره، اصلا اشاره‌ای به ترکیه که مهم‌ترین پروژه‌های آبی را در بالادست دجله و فرات در پیش گرفته نداشته و تنها ایران را هدف قرار می‌دهد، اما چرا؟
واکنش خطیب‌زاده به اظهارنظر عجیب عراق علیه ایران
این اظهارنظر، واکنش سعید خطیب زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران را نیز به دنبال داشت. او در نشست دیروز خود با خبرنگاران در پاسخ به سوال خبرنگاری درباره اظهارات وزیر منابع آبی عراق، در وهله نخست آنچه از سوی این خبرنگار مطرح شده بود را رد کرده و گفت: «این برداشت شما شاذ است. ما در عمل چنین چیزی را نشنیدیم و گفت‌وگوی صمیمانه درباره موضوعات مختلف بوده است.» نکته‌ای که در وهله نخست بی‌توجهی وزارت امور خارجه را به موضوع دیپلماسی آبی نشان می‌دهد و به نظر می‌رسد کماکان موضوعات سیاسی در عراق و کاهش عمق استراتژیک ایران در این کشور موردتوجه ویژه‌ای قرار دارد و مسائلی که می‌تواند آینده روابط ایران و عراق را در شرایطی که گروهی غیرهمسو با ایران جایگاه بالایی بدست آورده، متأثر کند نادیده گرفته می‌شود.
خطیب‌زاده در بخش دیگری از گفت‌وگوی خود گفته: «خشکسالی اتفاق افتاده دو سوی مرز را تحت تاثیر قرار داده است. ایران سهم ناچیزی از حق آبه‌های مرزی داشته است. وزارت خارجه با کشورهایی که دارای تفاهمات و معاهدات دوجانبه یا چند جانبه است، در همان چارچوب پیگیری و از همه ابزار خود برای تحقق حق‌آبه‌ها استفاده می‌کند. وزارت امور خارجه به‌صورت منظم با کمک وزارتخانه‌های مرتبط این موضوعات را پیگیری کرده و خواهیم کرد.»
در این زمینه با حجت میان‌آبادی، پژوهشگر هیدروپلیتیک زوایای پنهان این موضوع را بررسی کردیم. او در این گفت‌وگو شکایت آبی عراق از ایران را زیر سوال برده و معتقد است این اقدامی تنها اقدام رسانه‌ای صرف و جوسازی است و از منظر حقوقی این اظهارنظر محلی از اعراب ندارد. او همچنین از شگرد ترکیه برای تبرئه خود از جایگاه متهم و اتهام‌زنی به ایران می‌گوید.
آیا عراق از ایران شکایت کرده؟
این پژوهشگر هیدروپلیتیک در گفت‌وگو با «بورسان» با بیان اینکه مهم است که بدانیم عراق می‌خواهد به کجا شکایت کند، می‌گوید: «شکایت در سطح بین‌المللی به سه بخش عمده تقسیم می‌شود: شکایت به دیوان بین‌المللی کیفری که مخصوص جرائم کیفری است و به شکایات بین‌المللی جرائم نسل‌کشی، جنایات علیه بشریت، جنایت جنگی و... رسیدگی می‌کند. این دیوان صلاحیت رسیدگی به این موضوع را ندارد. دیوان بین‌المللی دادگستری نیز محل رسیدگی به اختلافات قانونی بین کشورها و دولت‌هاست. در این دیوان باید موافقتنامه‌ای بین دو کشور در مورد موضوعات خاص تدوین شده باشد که این دیوان را محل رسیدگی به شکایت تعریف کرده باشد. دیوان بین‌المللی داوری نیز بخشی از اتاق بازرگانی بین‌المللی است که برای کمک به حل اختلافات تجاری بین‌المللی تأسیس شده است. آنچه در شکایت عراق مطرح شده، دیوان بین‌المللی داوری است. شواهد نشان می‌دهد که چنین شکایتی صورت نگرفته است، زیرا اگر شکایتی صورت بگیرد در سایت دیوان به ثبت می‌رسد و اسناد این شکایت باید به‌صورت کتبی به وزارت خارجه ایران ارسال شود و به نظر می‌رسد که چنین نشده و تنها یک فضاسازی و فشار رسانه‌ای برای ایجاد یک جو منفی بین‌الملی در حوزه هیدروپلیتیک است که این تحرکات به نظر با مشورت کشورهای ثالث در حال انجام است.»
این کارشناس هیدروپلیتیک می‌افزاید: «عمده نشانه‌ها گواهی می‌دهد که شکایت آبی عراق از ایران عمدتاً یک اقدام رسانه‌ای صرف و جوسازی است و از نظر حقوقی این اظهارنظرها بدون ارائه مستندات متقن محلی از اعراب ندارد. ابزارهای متعددی برای دیپلماسی آب وجود دارد. این شیوه‌ای که عراقی‌ها در پیش گرفته‌اند یک شگرد در حوزه دیپلماسی نرم و عمومی است که عراق با مشورت کشور ثالث خارج از منطقه بر آن مسلط‌تر می‌شود .» اشاره او به کنسرسیوم پژوهشی هلندی زیرمجموعه وزارت دفاع هلند است برای تهیه استراتژی مذاکره آب برای عراق با کشورهای همسایه به این کشور دعوت شده است.
غفلت ایران از ابزارهای دیپلماسی نرم در حوزه هیدروپلتیک
با این حال او یادآور می‌شود که: «ایران در حوزه دیپلماسی عمومی و نرم، غفلت‌های بسیار جدی دارد. در گذشته عراق آنقدر حرفه‌ای از این فضاها استفاده نمی‌کرد. از سال ۲۰۱۸ به این‌سو، عراق این ابزار را علیه کشورهای همسایه خود به‌ویژه ایران، به کار گرفت. عراق به دنبال آن است که از این طریق، جلب توجه منطقه‌ای و بین‌المللی ایجاد کرده و فشار نسبی علیه ایران اعمال کند.»
عملکرد متفاوت عراق در برابر ایران و ترکیه اما قابل تأمل است. ترکیه به‌عنوان کشور بالادست عراق با سدسازی‌های گسترده و پیوسته، تلاش دارد تا هژمونی خود را در حوزه آبی افزون کند. با این حال عراق بی‌آنکه ترکیه را محل پرسش قرار دهد، انگشت اشاره نقد را در برابر ایران گرفته، اما چرا؟
از میان‌آبادی درباره تفاوت عملکرد عراق در قبال ایران و ترکیه می‌پرسم. او در این باره می‌گوید: «حوضه آبریز دجله و فرات، از ترکیه سرچشمه می‌گیرد و وارد سوریه و سپس عراق می‌شود. ایران در حوضه فرات هیچ سهم و هیچ نقشی ندارد و حوضه دجله نیز که کل آوردهای ایران و عراق را تأمین می‌کند، در حدود ۱۰ درصد است. این در حالی است که حدود ۹۰ درصد از کل جریان رودخانه فرات با آورد متوسط ۳۰ میلیارد مترمکعب در سال و بیش از ۵۰درصد از کل جریان رودخانه دجله با آورد متوسط 50 میلیارد مترمکعب در سال در ترکیه جریان دارد و این کشور به سدسازی‌های گسترده روی سرشاخه‌های این رودخانه و بستن آب بر کشورهای همسایه از جمله سوریه و عراق، با هدف هیدروهژمون شدن در منطقه اقدام کرده است. نکته‌ای که وجود دارد آن است که عراق اعلام می‌کند که مشکلات این کشور از سوی ترکیه نیست و ناشی از اقدامات ایران است. مشخص است که از منظر هیدروپلتیکی، ادعایی غلط است. حتی اگر ایران برای بهره‌برداری از سهم خود از حوضه دجله اقدامی کرده باشد، سهم آن در کل حوضه آبریز دجله و فرات به‌هیچ‌عنوان نسبت به آوردی که عراق از این حوضه تأمین می‌کند، درخور توجه نیست که این کشور بخواهد در اقدامی سیاسی آن را به گردن ایران بیندازد .»
شگرد ترکیه در حوزه هیدروپلتیک
او در اینجا به نکته قابل توجهی اشاره می‌کند: « مسئله اصلی به نظر بده‌وبستان‌های دیپلماسی نرمی است که ترکیه در عراق پیگیری می‌کند. در واقع ترکیه با دیپلماسی نرمی که در عراق در پیش گرفته، در صدد آن است که ایران را متهم منطقه در حوضه آبریز دجله و فرات معرفی کند که البته این اقدام ترکیه، حرفه‌ای بودن آنها و غفلت‌های جدی ایران در این حوزه را نشان می‌دهد .»
این پژوهشگر هیدروپلیتیک در ادامه به پروژه گاپ ترکیه اشاره کرده و تصریح می‌کند: «ترکیه پروژه گاپ را با چندین برابر ظرفیت حوضه دجله و فرات راه‌اندازی می‌کند و روی سرشاخه‌های دجله و فرات که حدود ۹۰ درصد فرات و بیش از ۵۰درصد دجله از آنجا سرچشمه می‌گیرد، سد می‌سازد، اما در عین حال به‌گونه‌ای از ابزارهای دیپلماسی نرم استفاده می‌کند که ایران به‌عنوان متهم اصلی این حوضه آبریز شناخته می‌شود. این اقدامات گواه بر آن است که ترکیه در یک دهه اخیر، تغییر پارادایم جدی در حوزه هیدروپلتیک و دیپلماسی ایجاد کرده و استفاده از دیپلماسی نرم را در دستور کار خود قرار داده است.»
آب، ابزار سیاسی ترکیه علیه کشورهای همسایه
میان‌آبادی با اشاره به این شگرد ترکیه تأکید می‌کند: « ترکیه با استفاده از ابزار دیپلماسی نرم توانسته از آب به‌عنوان یک ابزار سیاسی علیه کشورهای همسایه استفاده کند و هم توانسته و تلاش می‌کند تا خود را از جایگاه متهم تبرئه کند و قصورها را بر گردن ایران بیندازد . اگر بگوییم ترکیه در حوضه سیاست خارجی نباید این اقدام را انجام دهد، در نگاه رئالیستی و فضای آنارشیک، توقع اشتباهی است، وگرنه در فضای همسایگی خوب، اقدامات ترکیه، اقداماتی مذموم است، اما ایران به جای آنکه توقع داشته باشد که ترکیه و عراق دست از این اقدامات بردارند، باید بر شناسایی این ابزارها و همچنین به‌کارگیری دیپلماسی نرم و کنش و واکنش به‌موقع در زمینه مواجهه با این کشورها تمرکز کند.»
این پژوهشگر هیدروپلیتیک با اشاره به موقعیت آبی ترکیه و در ذم محدود کردن مسائل آبی ترکیه به پروژه گاپ می‌گوید: «براساس مطالعات صورت گرفته، ظرفیت سدها و سازه‌های آبی احداث شده ترکیه درحوضه رودخانه فرات حدود ۳۲۵ درصد بیشتر از متوسط جریان سالانه آب حوضه فرات است و این کشور قادر است بیش از سه برابر آورد کل فرات را در پشت سدها و سازه‌های آبی خود ذخیره کند. علاوه بر این ترکیه قادر است کلیه آورد حاصل از رودخانه دجله در خاک ترکیه را در مخزن سازه‌های احداثی خود در این حوضه ذخیره کند. به‌طور کلی، مجموع ظرفیت سدها و سازه‌های احداث شده ترکیه بر رودخانه‌های حوضه دجله و فرات حدود ۱.۵ برابر کل آورد این حوضه است، اما وقتی بحث هیدروپلیتیک دجله و فرات پیش می‌آید همه سراغ پروژه گاپ و سد ایلیسو می‌روند، درحالی‌که در ترکیه حدود ۱۰ ابرپروژه آبی وجود دارد و پروژه گاپ تنها یکی از آنها است. نکته جالب‌تر اینکه در پروژه گاپ هم ۲۲ سد وجود دارد که «ایلسو» تنها یکی از این مجموعه سدها است. بنابراین محدودکردن مسائل و چالش‌های هیدروپلیتیکی حوضه آبریز دجله و فرات، تنها به سد ایلیسو و عدم نگاه جامع به ابعاد هیدروپلیتیکی این حوضه، می‌تواند تحلیل‌های ناقصی از رویکردهای مواجهه با مسائل این حوضه پیش روی تحلیلگران قرار دهد که نیازمند نگاه جامع و کل‌گرایانه به مسائل این حوضه است.»
او البته به موضوعی کلان‌تر توجه می‌کند. به گفته او: «ظرفیت سدها و سازه‌های آبی احداث شده توسط سه کشور ساحلی ترکیه، سوریه و عراق روی حوضه آبریز فرامرزی فرات بیش از پنج برابر (۵۰۰ درصد) آورد متوسط سالیانه رودخانه فرات است. به‌طورکلی، ظرفیت سدها و سازه‌های آبی احداث شده توسط سه کشور ساحلی ترکیه، سوریه و عراق بر حوضه آبریز فرامرزی دجله حدود سه برابر آورد متوسط سالیانه رودخانه دجله است و این سه کشور قادرند حدود ۳۰۰درصد بیشتر از کل آورد متوسط سالیانه حوضه دجله را در پشت سدها و سازه‌های خود ذخیره کنند. مجموع ظرفیت سدها و سازه‌های احداث شده عراق بر رودخانه‌های دجله و فرات، بیش از دو برابر کل آورد متوسط سالیانه این حوضه است. به بیان ساده، عراق قادر است بیش از دو برابر آورد کل حوضه دجله و فرات را در پشت سدها و سازه‌های آبی خود ذخیره کند و در نهایت، میزان ظرفیت سدها و سازه‌های احداث شده بر حوضه دجله و فرات توسط سه کشور ساحلی ترکیه، سوریه و عراق روی حوضه دجله و فرات، حدود چهار برابر (۳۸۰درصد) بیشتر از آورد کل رودخانه‌ها و منابع آب موجود در این حوضه است. بنابراین، این ادعا که ایران در مشکلات آبی عراق نقشی داشته از این زاویه نیز رد می‌شود و باید دید عراق با چه هدفی چنین ادعاهایی را مطرح می‌کند. همانطور که تأکید کردم این مسأله به دلیل برنامه جدی ترکیه برای استفاده از ابزارهای قدرت نرم و هوشمند در دیپلماسی آب برای فشار همزمان سیاسی به ایران و کشورهای ساحلی و همزمان تبرئه کردن خود در فضای بین‌الملل و همچنین دخالت برخی کشورهای خارج از منطقه است که متأسفانه ما به جد از آن در دهه‌های گذشته غافل بوده و همچنان نیز هستیم. »
دسیسه ترک‌ها برای متهم جلوه دادن ایران
هفته گذشته عارفه دلیباش، کارشناس مسائل آب و تغییرات اقلیمی ترکیه و دستیار مسئول هماهنگی سیاست خارجه مرکز مطالعات ایران «ایرام» در آنکارا در ارتباط با تاثیرات مثبت سد «ایلیسو» بر کشورهای همجوار پایین دستی کشورش، گفته بود که این سدسازی‌ها فرصتی در زمینه تامین آب برای سوریه و عراق در دوره‌های خشکسالی ایجاد کرده است. ادعایی عجیب که دقیقا معکوس آن اتفاقی است که در ترکیه در حال رخ دادن است.
این کارشناس ترک در گفت‌وگو با خبرگزاری آناتولی ادعاهایی عجیب علیه ایران مطرح می‌کند: «احداث سدهای متعدد ایران بر روی این آبراهه‌ها از گذشته تاکنون ضمن ایجاد مشکلات در روابط دو کشور یکی از عناصر اصلی مهم بحران آب در عراق است. ایران برای انتقال آب به مناطق مرکزی، جلوی جریان آب به حوضه‌های آبی دیگر به ویژه به عراق را می‌گیرد. این موضوع خود به تعمیق بحران کم‌آبی عراق دامن می‌زند. در این راستا، قطعی آب رودخانه‌ها توسط ایران در ماه‌های تابستان عراق را با مشکلات زیادی مانند تأمین آب کشاورزی و افزایش بیابان‌زایی مواجه می‌کند. بحران سلامتی و آب در شهر بصره در سال ۲۰۱۸ مصداق بارز مشکلات ناشی از این اقدامات است. از طرفی سدهای داریان و گاران ایران روی مسیر رود دیاله جریان آن را تا ۷۵ درصد کاهش داده و موجب از بین رفتن بخش عمده ظرفیت تولید برق آبی و تامین آب سدهای «دربندیخان» و «حمرین» عراق شده است.»
میان‌آبادی با تأکید بر اقدامات اخیر ترکیه در این زمینه علیه ایران، به دیپلماسی قوی رسانه‌ای آنکارا برای مبرا کردن این کشور از نقش تخریبی در عراق و سوریه به‌عنوان دو کشور پایین‌دست اشاره کرده و می‌گوید: «ترکیه بسیار هوشمندانه در قالب دیپلماسی نرم و رسانه‌ای خود در صدد آن است که خود را از اتهام نقش تخریبی در عراق مبرا کرده و ایران را متهم اصلی جلوه دهد.»
چرا سکوت؟
نکته‌ای که این کارشناس به آن اشاره دارد را اگر بخواهیم در عملکرد متولیان دیپلماسی آب کشور در وزارت نیرو و وزارت جست‌وجو کنیم، شاید کمتر بتوان این هوشیاری را شاهد بود. در طول سالیان گذشته که ترکیه اقدام به آغاز پروژه گاپ کرد، ایران واکنش مناسبی در قبال آن نشان نداد و امروز که عواقب اجرای چند سد را در ریزگردهای غرب کشور شاهدیم، خبر می‌رسد که اولین نشست آبی ایران و ترکیه با محوریت رود مرزی ارس برگزار می‌شود.
آنچه محل پرسش است آن است که چرا مسئولان همواره در خصوص اقدامات دیپلماسی آب ایران در منطقه و استفاده از ابزارهای مناسب دیپلماسی در مواجهه با اقدامات کشورهای همسایه ازجمله ترکیه و عراق سکوت پیشه کرده‌اند و نسبت به مسئولیت خود، هیچ پاسخگویی به جامعه ندارند؟ «بورسان» در این زمینه پیگیری‌های لازم را برای برگزاری برنامه‌هایی با هدف پاسخگویی مسئولان در نظر دارد.