سکته انتظارات تورمی در سبد خرید ایرانیان

بورسان: گزارش مرکز آمار از تورم تیرماه حاوی نکاتی جزئی است که تفاسیر مؤثری می‌تواند داشته باشد. این گزارش‌های ماهانه از سال ۱۳۹۵ تورم را برای دو گروه کالای بادوام و بی‌دوام هم به صورت مجزا اعلام می‌کنند. مقایسه تورم این دو دسته کالا در دو ماه اخیر که رکوردی در تورم سالانه (نقطه به نقطه) به جای گذاشته‌ شده، جالب توجه است. در این گزارش بحث می‌کنیم که چرا تورم کالاهای بادوام می‌تواند مهم باشد و چه برداشت‌هایی از تغییرات آن در ماه‌های اخیر می‌توان داشت.

چرا تفکیک تورم کالاهای بادوام و بی‌دوام مهم است؟

منظور از کالاهای بادوام کالاهایی است که در بلندمدت می‌توانند نگهداری و حتی ذخیره شوند. اما کالاهای بی‌دوام کالاهایی هستند که بیشتر صرف مصرف در کوتاه‌مدت می‌شوند. یک تفاوت مهم کالاهای بادوام و بی‌دوام در اثرپذیری آن‌ها از انتظارات تورمی است. مصرف‌کننده نمی‌تواند مصرف گوشت و لبنیات خود را به خاطر انتظار تورم بالاتر در آینده چندان جلو اندازد، زیرا چنین کالاهایی دوام بلندمدت ندارند که بتوان آن‌ها را نگهداری کرد. اما انتظار افزایش شدید قیمت‌ها در آینده باعث می‌شود افراد خرید لوازم خانگی، خودرو و مانند آن را جلو اندازند و در نتیجه این رفتار، تقاضای کالاهای بادوام زیاد می‌شود و قیمت آن‌ها را افزایش می‌دهد. پس عامل مهمی که توجه‌ها را به تورم این دسته از کالاها برمی‌گرداند این است که شاخص قیمت آن‌ها می‌تواند نماگری برای انتظارات تورمی باشد. شاخص قیمت بدین صورت محاسبه می‌شود که ابتدا یک سال پایه (در آمار اخیر، سال ۱۳۹۵ سال پایه است) انتخاب می‌شود که در آن شاخص قیمت هر کالا برابر صد در نظر گرفته می‌شود. سپس با توجه به رشد قیمت کالاها در یک سبد منتخب، شاخص قیمت سبد مصرفی در هر دوره دیگری حساب می‌شود. رشد این شاخص، تورم را نمایندگی می‌کند.

ویژگی خاص تورم تیرماه ۱۴۰۱

تورم ماهانه میزان رشد قیمت‌های سبد مصرفی یک ماه را نسبت به ماه گذشته نشان می‌دهد. یک نکته شگفت‌انگیز درمورد تورم ماهانه خرداد و تیر ۱۴۰۱ روند نزولی تورم کالاهای بادوام، هم‌زمان با رشد افسارگسیخته قیمت‌ کالاهای بی‌دوام است. نمودار زیر نشان می‌دهد در حالی که در ماه خرداد، تورم ماهانه کالاهای بی‌دوام با پرشی سریع به ۲۰.۸ درصد رسیده، تورم ماهانه کالاهای بادوام روندی کاهشی داشته و به ۳.۳ درصد نزول کرده است. در تیرماه هم تورم این کالاها فقط ۱.۴ درصد بوده که در مقابل تورم ۵.۱ درصدی کالاهای بی‌دوام و مقدار ۴.۶ درصدی تورم ماهانه کل سبد مصرفی، تورم کمی محسوب می‌شود.

طبق نمودار زیر، تورم ماهانه کالاهای بادوام در مقاطعی از سال‌های ۹۷ و ۹۹ از ۲۰ درصد هم عبور کرده بوده و از سوی دیگر در آذر ۹۹ به زیر صفر هم رسیده است. کالاها بی‌دوام اما در پنج سال گذشته چندان به تورم ماهانه دورقمی نزدیک نشده‌اند و رکورد خرداد امسال اتفاق خاصی از این نظر است.

تورم بادوام‌ها شاخصی برای انتظارات تورمی است؟

نکته جالبی که هم در نمودار بالا و هم در نمودار پایین مشهود است، نوسانات تورم در کالاهای بادوام بسیار شدیدتر است؛ چرا که فوراً‌ تغییر انتظارات تورمی در تقاضای آن‌ها اثر می‌گذارد. اما برای کالاهای بی‌دوام چنین تغییر شدید تقاضایی نمی‌تواند به سرعت رخ دهد و در نتیجه نوسانات آن‌ها کوتاه‌تر است که البته بخشی از آن نیز به ماهیت قیمت‌گذاری دستوری کالاهای بی‌داوم در اقتصاد ایران باز می‌گردد. رکوردزنی تورم ماهانه بی‌دوام‌ها در خرداد ۱۴۰۱ هم در اصل به خاطر طرف عرضه و حذف ارز ۴۲۰۰ بود و نه جهش ناگهانی تقاضا ناشی از انتظارات.

نمودار بالا که روند تورم نقطه به نقطه و رکورد تورم سالیانه ۱۳۶.۵ درصدی کالاهای بادوام را در مهر ۱۳۹۹ نشان می‌دهد؛ دورانی که تداعی‌کننده انتظارات تورمی بالا و انعکاس آن در بازار دلار است. از این رو، مقایسه روند شاخص قیمت بادوام‌ها با روند نرخ ارز می‌تواند جالب باشد. این نمودار نشان می‌دهد قیمت کالاهای بی‌دوام در ماه اخیر به اندازه ۷۲.۶ درصد بیشتر از قیمت این کالاها در تیرماه سال قبل بوده است. اما رشد قیمت سالانه برای کالاهای کم‌دوام و بادوام به ترتیب ۴۴.۵ و ۴۰.۳ درصد بوده است.

فرازونشیب‌های دلار با کالاهای بادوام همراه است

شکل زیر فرازونشیب‌های نسبتاً‌ همراه نرخ ارز و شاخص قیمت کالاهای بادوام را نشان می‌دهد. یک علت احتمالی این همبستگی این است که هر دوی این روندها به مقدار زیادی از انتظارات تورمی تأثیر می‌پذیرند. طبق نمودار، مهرماه ۱۳۹۹ همراه بوده با یک پیک در هر دو روند و سپس تحت تأثیر انتخاب بایدن در آمریکا و فروکش‌کردن انتظارات تورمی، هر دو نمودار روندی نزولی را طی کرده‌اند که البته چسبندگی کالاهای بادوام در دوره‌های نزول بسیار بیشتر است.

بنابراین در ماه اخیر که نرخ ارز به ثباتی نسبی رسیده، فروکش‌کردن تورم ماهانه کالاهای بادوام این همراهی را تأیید می‌کند. نرخ ارز جدا از این که از انتظارات تأثیر می‌گیرد، می‌تواند روی آن اثر هم بگذارد. از طرفی در ماه اخیر به خاطر مذاکرات دوحه ممکن است انتظارات کاهش پیدا کرده باشد. از طرف دیگر ممکن است تحت تأثیر اقدامات بانک مرکزی نرخ ارز ثبات پیدا کرده باشد و این باعث ثبات انتظارات شده باشد. به هر صورت به نظر می‌رسد کالاهای بادوام سیگنال کاهش انتظارات تورمی می‌دهند.

دیگر شواهد فروکش‌کردن انتظارات

بورسان در گزارش «بانک مرکزی افسار چاپ پول بانک‌ها را کشید؟ » به رکورد نه‌ساله نسبت پول به نقدینگی در خردادماه پرداخت که یکی از عوامل احتمالی‌اش انتظارات تورمی آن ماه بوده است؛ انتظاراتی که در رشد معاملات مسکن خردادماه هم منعکس شده بود. شاخص قیمت کالاهای بادوام هم در آن ماه ۳.۳ درصد رشد کرده بود. بنابراین حالا که دلار و کالاهای بادوام این سیگنال را می‌دهند که انتظارات تورمی مقداری آرام گرفته است، می‌توان انتظار داشت در تیرماه نسبت پول به نقدینگی و همچنین معاملات مسکن با کاهش همراه باشند. به علاوه، شواهدی از کاهش تب‌وتاب بازار مسکن در تیرماه در کاهش آگهی‌ها و بازدیدها در بخش مسکن وبسایت دیوار نیز مشاهده شده که می‌تواند شاهد دیگری بر فروکش کردن نسبی انتظارات تورمی باشد.

حرکت نقدینگی به سمت کالاهای بی‌دوام

اما علت دیگری جز انتظارات تورمی هم می‌تواند سیر نزولی تورم ماهانه کالاهای بادوام را رقم زده باشد. خوراکی‌ها و در کل کالاهای اساسی که قبلاً مشمول ارز ۴۲۰۰ بودند، جزء مهمی از کالاهای بی‌دوام سبد مصرفی خانوارها هستند. جهش قیمت آن‌ها باعث می‌شود خانوارها مجبور باشند بخش بیشتری از پول خود را صرف آن‌ها کنند و در نتیجه منابع برای خرید کالاهای بادوام کمتر می‌شود. در واقع با فرض این که رشد نقدینگی تغییری نکند، انتظار داریم با جهش قیمت تعدادی از کالاها از تورم سایر کالاها کاسته شود. در نتیجه این امکان وجود دارد که افزایش نیاز به پول برای معاملات مربوط به مخارج روزمره، تقاضا را فعلاً برای کالاهای بادوام کم کرده باشد. این سناریو، همزمان با اعطای یارانه در ازای حذف ارز ۴۲۰۰، در گزارش «بانک مرکزی افسار چاپ پول بانک‌ها را کشید؟ » به عنوان یکی از دلایل احتمالی افزایش نسبت پول به نقدینگی هم مطرح شده بود.